Hartmann Johann Peter Emilius, *14 V 1805 Kopenhaga, †10 III 1900 Kopenhaga, duński kompozytor, dyrygent i organista pochodzenia niemieckiego, wnuk Johanna Ernsta. Ojciec Johanna Petera Emiliusa August Wilhelm (1775–1859) był skrzypkiem kapeli królewskiej w Kopenhadze i organistą, matka była guwernantką księcia Frederika, późniejszego króla Danii. W domu rodzinnym Johanna Petera Emiliusa odbywały się wieczory muzyki kameralnej, na których wykonywano utwory klasyków wiedeńskich. Ojciec – jego jedyny nauczyciel – uczył chłopca gry na skrzypcach, fortepianie i organach oraz zabierał go na przedstawienia teatru królewskiego. Zgodnie z wolą rodziców Johann Peter Emilius rozpoczął w 1822 studia prawnicze na uniwersytecie w Kopenhadze, a po ich ukończeniu został w 1828 sekretarzem dworskiej komisji werbunkowej, pełniąc tę funkcję do 1870; równocześnie uprawiał bardzo szeroką działalność muzyczną.
Johann Peter Emilius miał bliskie kontakty z kompozytorami duńskimi: C.F.E. Weysem i D.K. Kuhlauem, przyjaźnił się z A. Bournonville’em, z którym wystąpił po raz pierwszy publicznie jako skrzypek w wieku 15 lat, a później do jego librett skomponował wszystkie swoje balety. W 1824 Johann Peter Emilius został organistą w Garnisonkirken w Kopenhadze, a od 1843 do końca życia był organistą tamtejszej katedry. W latach 1827–42 nauczał w nowo otwartym konserwatorium Siboniego w Kopenhadze. Działalność pedagogiczną kontynuował w Musikkonservatorium, którym od 1866 kierował wraz z N. Gadem i H.S. Paullim, i w którym aż do śmierci nauczał teorii muzyki i kompozycji; wykształcił całe pokolenie duńskich kompozytorów. Był współzałożycielem Musikforeningen (1836), głównego towarzystwa koncertowego w XIX-wiecznej Kopenhadze, a w latach 1839–92 jego przewodniczący; kierując przez ponad 50 lat Musikforeningen, odegrał dużą rolę w życiu muzycznym Kopenhagi. Ponadto był dyrygentem i przewodniczącym (od 1868) Studentersangforeningen (studenckie towarzystwo śpiewacze), co inspirowało go do komponowania licznych utworów chóralnych.
Johann Peter Emilius Hartmann odbył kilka podróży za granicę. W 1836 wyjechał wraz z H.A. Marschnerem do Niemiec, Austrii, Francji i Szwajcarii, gdzie spotkał wielu wybitnych kompozytorów, m. in. L. Spohra, który wykonał po raz pierwszy jego Symfonię g-moll (Kassel 1837). W latach 1839, 1841 i 1843–44 wyjeżdżał do Niemiec, gdzie poznał m.in. F. Mendelssohna, C. Wieck i R. Schumanna (przez szereg lat recenzenta jego utworów w „Neue Zeitschrift für Musik”), a także F. Liszta, za sprawą którego została wystawiona w Weimarze w 1856 opera Hartmanna Liden Kirsten. W 1843 zdobył III nagrodę w konkursie na sonatę fortepianową, ogłoszonym przez Norddeutscher Musikverein (Sonata op. 34), a także w 1844 dyrygował w Lipsku swą uwerturą do dramatu Hakon Jarl. 1849 otrzymał tytuł profesora, a w 1874 – doktorat honoris causa uniwersytetu w Kopenhadze.
Wiele kompozycji Hartmanna pozostało do dziś w rękopisie, niektóre utwory orkiestrowe i kantaty oraz wszystkie opery i balety były wydane za życia kompozytora (głównie w Kopenhadze w postaci wyciągów fortepianowych). Johann Peter Emilius Hartmann jest obok N. Gadego najwybitniejszą postacią duńskiego życia muzycznego w XIX w. Komponował przez blisko 80 lat; pozostawił ogromną twórczość, obejmującą niemal wszystkie gatunki muzyczne, w której dominowały ilościowo utwory wokalno-instrumentalne. Zmiany stylistyczne, jakim twórczość ta podlegała, ilustrują tendencje rozwojowe muzyki duńskiej w XIX w. Pierwsze utwory Hartmanna utrzymane są w klasycznym stylu C.F.E. Weysego. We wczesnych operach (Ravnen, Korsarerne) i Symfonii g-moll widoczne są pewne wpływy Spohra. W zasadzie jednak kompozytorzy niemieccy, którzy wywarli wpływ na wielu kompozytorów duńskich tego okresu, nie oddziałali na Hartmanna. Jego twórczość ma wyraźnie odrębny charakter. Wpłynęła na nią silnie narodowo-romantyczna literatura duńska, która wzbudziła u kompozytora zainteresowanie staronordyckimi sagami i mitami, stanowiącymi osnowę wielu jego utworów. Dzieła Hartmanna stopniowo traciły cechy klasyczne, nabierając charakteru romantycznego i wyraźnie nordyckiego. Za przełom w twórczości kompozytora przyjmuje się muzykę do poematu A. Oehlenschlägera Guldhornene (1832). Hartmann wyzyskiwał szeroko folklor skandynawski, jego właściwości metrorytmiczne, tonalne i melodyczne (zarówno w postaci cytatów melodii i motywów ludowych – opera Liden Kirsten, jak i wzorów dla kształtowania własnej melodyki). Jego późne utwory, szczególnie Sonata fortepianowa a-moll, stanowią już antycypację twórczości C. Nielsena. Obok Sonaty do najważniejszych utworów zaliczane są: opera Liden Kirsten, balety, uwertury Hakon Jarl, Axel og Valborg, Yrsa, utwór chóralny Vølves Spaadom. Twórczość Hartmanna, bardzo popularna i szeroko wykonywana w Danii, była mało znana poza jej granicami. Jedynie nieliczne utwory zostały wydane w Niemczech, a zaledwie kilka tam wykonano. Prawykonania niemal wszystkich utworów odbyły się w Kopenhadze.
Literatura: A. Hammerich Johann Peter Emilius Hartmann. Biografiske essays, Kopenhaga 1916; W. Behrend Johann Peter Emilius Hartmann, Kopenhaga 1918; R. Hove Johann Peter Emilius Hartmanns Stryggekvartetter, „Musikhistorisk Arkiv” 1932; R. Hove Johann Peter Emilius Hartmann, Kopenhaga 1934 (zawiera wykaz twórczości sporządzony przez A. Nielsena); V. Bitsch Johann Peter Emilius Hartmann, Hellerup 1055; S. Sørensen En dansk guldalder-opera (Liden Kirsten), w księdze pamiątkowej G. Albecka, Kopenhaga 1966; J. Thornberg Johann Peter Emilius Hartmanns ouverturer, „Musik og Forksning” 1975 nr 1; L. Brix Die Klaviermusik von Johann Peter Emilius Hartmann, dysertacja uniwersytetu w Getyndze, 1971; D. Fog Dansk Musikfortegnelse, Kopenhaga 1979 (katalog utworów kompozytorów duńsykich, wydanych w latach 1750–1854).
Instrumentalne:
Sonata B-dur op. 1, na flet lub klarnet i fortepian, 1825
Kwartet fortepianowy F-dur op. 2, 1823
Uwertura koncertowa d-moll op. 3, 1825
Deux rondeaux brillants op. 6 na fortepian, 1829
Fantazja op. 7 na fortepian, 1926
Sonata g-moll op. 8 na skrzypce i fortepian, 1826
Fantazja a-moll na organy, 1826
Gejstlig Ouverture c-moll op. 9, 1827
Allegro di bravura og Andante op. 10 na fortepian, 1829
I Symfonia g-moll op. 17, 1835, wyk. Kassel 1837
Quatre Caprices op. 18 na fortepian, Lipsk 1836
Fantazja f-moll op. 20 na organy, wyd. Lipsk 1837
Deux pièces caractéristiques op. 25 na fortepian, Lipsk 1839
Otte Skizzer op. 31 na fortepian, wyd. Hamburg 1842
Prix-Sonate d-moll op. 34 na fortepian, wyd. Lipsk 1843
Seks Tonestykker i Sangform op. 37 na fortepian, wyd. Hamburg i Kopenhaga 1843
Tre Klaverstykker op. 38, wyd. Hamburg 1845
Sonata C-dur op. 39 na skrzypce i fortepian, 1846
II Symfonia E-dur op. 48b, 1848
Sonatina op. 48b na fortepian, 1863
Seks Karakterystykker op. 50 na fortepian, wyd. Kopenhaga 1849
Kwartet smyczkowy G-dur, 1848, nieukończony (bez finału)
Trio C-dur na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, 1849
Sonata g-moll na fortepian, 1851
Uwertura koncertowa C-dur op. 51, 1852
Etudes instructives op. 53 na fortepian, wyd. Kopenhaga 1852
Fantasistykker op. 54 na fortepian, wyd. Lipsk i Kopenhaga
Sonata F-dur na fortepian, 1854
Novelletten op. 55b na fortepian, 1855
Kwartet smyczkowy A-dur, ok. 1855, nieukończony (bez finału)
Sonata g-moll op. 58 na organy, 1855, 2. wersja 1884, wyd. Kopenhaga 1885
En Efteraarsjagt (‘jesienne polowanie’) op. 63b na orkiestrę, 1863
Uwertura op. 57 do tragedii A. Oehlenschlägera Axel og Valborg, 1856
Uwertura op. 59 do dramatu A. Oehlenschlägera Correggio, 1858
Studier og Novelletter op. 65 na fortepian, 1866
Suita a-moll op. 66, na skrzypce lub klarnet i fortepian, 1864
Sonata a-moll op. 80 na fortepian, 1885
Tre Karakterstykker op. 81 na orkiestrę smyczkową, 1884
Sonata g-moll op. 83 na skrzypce i fortepian, 1886
Fantasi-Allegro na skrzypce lub klarnet i fortepian, 1889
kilka marszów na orkiestrę
liczne miniatury na fortepian
Wokalno-instrumentalne:
ok. 30 kantat, głównie okolicznościowych, m.in.:
Sørgekantate over Kong Frederik den Sjette (‘kantata żałobna na pogrzeb króla Fryderyka VI’) op. 27, na chór męski, sł. H.C. Andersen, 1840
Kantate ved Universitetets Sorgfest over Christian den Ottende (‘kantata na uniwersyteckie uroczystości żałobne z powodu śmierci króla Christiana VIII’) op. 47, na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. J.L. Heiberg, 1848
Hinsides bjergene (‘za górami’) na mezzosopran, chór i orkiestrę, sł. A. Munch, 1865
Foraarssang (‘pieśń wiosenna’) op. 70, na chór i orkiestrę, sł. H.C. Andersen, 1871
Kantate ved Københavns Universitets Jubelfest 1879 op. 75, na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. C. Ploug, 1879
ponad 60 pieśni chóralnych religijnych i świeckich
kilkadziesiąt pieśni na kilka głos solowy a cappella oraz z towarzyszeniem orkiestry lub fortepianu
recytacje z towarzyszeniem orkiestry:
Guldhornene op. 11, sł. A. Oehlenschläger, wyk. 1832
Jurabjerget op. 14, sł. A. Oehlenschläger, wyk. 1833
Der Taucher op. 21, sł. F. Schiller, 1837
pieśni na głos solowy z towarzyszeniem fortepianu:
Sechs Gesänge op. 13, sł. J.W. Goethe, A. Gähler, H.C. Andersen, 1832
Danske sänge, sł. S. Staffeldt, C. Winther, Kopenhaga 1838
Sechs Lieder op. 35, sł. E. Mörike, J.W.L. Gleim, W. Wackernagel, H. Heine, 1839
Seks digte op. 45, sł. B.S. Ingemann, 1846
Sulamith og Salomon op. 52, sł. B.S. Ingemann, 1850
Sechs Gesänge op. 55a, sł. C.F. Weisse, O. von Redwitz, J. Eichendorff, J.W. Goethe, J.N. Vogel, 1853
Polmer Spillemands Viser op. 56, sł. C. Winther, 1856
Fem Sange op. 63a, sł. M. Rosing, C. Richardt, 1866
Aandelige Sange, sł. N.F.S. Grundtvig, H.C. Sthen, 1871
Blandede Digte, sł. H. Hertz, J. Eichendorff, A. Vinet, K. Arentzen, 1873
Sange og Viser op. 77, sł. N.F.S. Grundtvig, B. Bjørnson i in., 1873–80
Religiose Sange, sł. 21 autorów, wyd. Kopenhaga i Lipsk 1897 (89 pieśni skomponowanych 1838–97)
Vedbend, sł. A. Langsted, 1888–92 (9 pieśni)
Solen i Siljedalen, sł. M. Thorensen, wyd. Kopenhaga 1892; Vaarviser, sł. V. Gregersen, 1896
liczne pieśni nieujęte w cykle
Sceniczne:
opery:
Ravnen eller Broderprøven (‘kruk czyli próba braterstwa’) op. 12, libretto H.C. Andersen wg C. Gozziego, 3-aktowa, prawyk. Kopenhaga 1832, wersja 4-aktowa 1865
Korsarerne (‘korsarze’) op. 16, libretto H. Hertz, prawyk. Kopenhaga 1835
Liden Kirsten (‘mała Krystyna’) op. 44, libretto H.C. Andersen, 1-aktowa, prawyk. Kopenhaga 1846, wersja 2-aktowa 1858
balety (wyst. w Kopenhadze):
Et Folkesagn, z N. Gadem (I i III akt), libretto A. Bournonville, 1854
Valkyrien op. 62, libretto A. Bournonville, 1861
Thrymskviden op. 67, libretto A. Bournonville, 1868
Arcona op. 72, libretto A. Bournonville, 1875
muzyka do ok. 16 sztuk teatralnych wystawionych w Kopenhadze:
A. Oehlenschläger Olaf den Hellige op. 23, 1838
A. Oehlenschläger Knud den Store op. 28, 1839
A. Oehlenschläger Fiskeren og hans Børn, 1840
A. Oehlenschläger Hakon Jarl op. 40, uwertura 1844, antrakt 1857
A. Oehlenschläger Yrsa op. 78, 1883
J.L. Heiberg Syvsoverdag op. 30, 1840, zrewid. 1872
H.C. Andersen Maurepigen op. 32, 1832
C. Borgaard Undine op. 33, 1842
C.K.F. Molbech Ambrosius, 1878, Dante op. 85, 1888
L. Holberg Kilderejsen, 1859