logotypes-ue_ENG

Hartmann, Johann Peter Emilius

Biogram i literatura

Hartmann Johann Peter Emilius, *14 V 1805 Kopenhaga, †10 III 1900 Kopenhaga, duński kompozytor, dyrygent i organista pochodzenia niemieckiego, wnuk Johanna Ernsta. Ojciec Johanna Petera Emiliusa August Wilhelm (1775–1859) był skrzypkiem kapeli królewskiej w Kopenhadze i organistą, matka była guwernantką księcia Frederika, późniejszego króla Danii. W domu rodzinnym Johanna Petera Emiliusa odbywały się wieczory muzyki kameralnej, na których wykonywano utwory klasyków wiedeńskich. Ojciec – jego jedyny nauczyciel – uczył chłopca gry na skrzypcach, fortepianie i organach oraz zabierał go na przedstawienia teatru królewskiego. Zgodnie z wolą rodziców Johann Peter Emilius rozpoczął w 1822 studia prawnicze na uniwersytecie w Kopenhadze, a po ich ukończeniu został w 1828 sekretarzem dworskiej komisji werbunkowej, pełniąc tę funkcję do 1870; równocześnie uprawiał bardzo szeroką działalność muzyczną.

Johann Peter Emilius miał bliskie kontakty z kompozytorami duńskimi: C.F.E. Weysem i D.K. Kuhlauem, przyjaźnił się z A. Bournonville’em, z którym wystąpił po raz pierwszy publicznie jako skrzypek w wieku 15 lat, a później do jego librett skomponował wszystkie swoje balety. W 1824 Johann Peter Emilius został organistą w Garnisonkirken w Kopenhadze, a od 1843 do końca życia był organistą tamtejszej katedry. W latach 1827–42 nauczał w nowo otwartym konserwatorium Siboniego w Kopenhadze. Działalność pedagogiczną kontynuował w Musikkonservatorium, którym od 1866 kierował wraz z N. Gadem i H.S. Paullim, i w którym aż do śmierci nauczał teorii muzyki i kompozycji; wykształcił całe pokolenie duńskich kompozytorów. Był współzałożycielem Musikforeningen (1836), głównego towarzystwa koncertowego w XIX-wiecznej Kopenhadze, a w latach 1839–92 jego przewodniczący; kierując przez ponad 50 lat Musikforeningen, odegrał dużą rolę w życiu muzycznym Kopenhagi. Ponadto był dyrygentem i przewodniczącym (od 1868) Studentersangforeningen (studenckie towarzystwo śpiewacze), co inspirowało go do komponowania licznych utworów chóralnych.

Johann Peter Emilius Hartmann odbył kilka podróży za granicę. W 1836 wyjechał wraz z H.A. Marschnerem do Niemiec, Austrii, Francji i Szwajcarii, gdzie spotkał wielu wybitnych kompozytorów, m. in. L. Spohra, który wykonał po raz pierwszy jego Symfonię g-moll (Kassel 1837). W latach 1839, 1841 i 1843–44 wyjeżdżał do Niemiec, gdzie poznał m.in. F. Mendelssohna, C. Wieck i R. Schumanna (przez szereg lat recenzenta jego utworów w „Neue Zeitschrift für Musik”), a także F. Liszta, za sprawą którego została wystawiona w Weimarze w 1856 opera Hartmanna Liden Kirsten. W 1843 zdobył III nagrodę w konkursie na sonatę fortepianową, ogłoszonym przez Norddeutscher Musikverein (Sonata op. 34), a także w 1844 dyrygował w Lipsku swą uwerturą do dramatu Hakon Jarl. 1849 otrzymał tytuł profesora, a w 1874 – doktorat honoris causa uniwersytetu w Kopenhadze.

Wiele kompozycji Hartmanna pozostało do dziś w rękopisie, niektóre utwory orkiestrowe i kantaty oraz wszystkie opery i balety były wydane za życia kompozytora (głównie w Kopenhadze w postaci wyciągów fortepianowych). Johann Peter Emilius Hartmann jest obok N. Gadego najwybitniejszą postacią duńskiego życia muzycznego w XIX w. Komponował przez blisko 80 lat; pozostawił ogromną twórczość, obejmującą niemal wszystkie gatunki muzyczne, w której dominowały ilościowo utwory wokalno-instrumentalne. Zmiany stylistyczne, jakim twórczość ta podlegała, ilustrują tendencje rozwojowe muzyki duńskiej w XIX w. Pierwsze utwory Hartmanna utrzymane są w klasycznym stylu C.F.E. Weysego. We wczesnych operach (Ravnen, Korsarerne) i Symfonii g-moll widoczne są pewne wpływy Spohra. W zasadzie jednak kompozytorzy niemieccy, którzy wywarli wpływ na wielu kompozytorów duńskich tego okresu, nie oddziałali na Hartmanna. Jego twórczość ma wyraźnie odrębny charakter. Wpłynęła na nią silnie narodowo-romantyczna literatura duńska, która wzbudziła u kompozytora zainteresowanie staronordyckimi sagami i mitami, stanowiącymi osnowę wielu jego utworów. Dzieła Hartmanna stopniowo traciły cechy klasyczne, nabierając charakteru romantycznego i wyraźnie nordyckiego. Za przełom w twórczości kompozytora przyjmuje się muzykę do poematu A. Oehlenschlägera Guldhornene (1832). Hartmann wyzyskiwał szeroko folklor skandynawski, jego właściwości metrorytmiczne, tonalne i melodyczne (zarówno w postaci cytatów melodii i motywów ludowych – opera Liden Kirsten, jak i wzorów dla kształtowania własnej melodyki). Jego późne utwory, szczególnie Sonata fortepianowa a-moll, stanowią już antycypację twórczości C. Nielsena. Obok Sonaty do najważniejszych utworów zaliczane są: opera Liden Kirsten, balety, uwertury Hakon Jarl, Axel og Valborg, Yrsa, utwór chóralny Vølves Spaadom. Twórczość Hartmanna, bardzo popularna i szeroko wykonywana w Danii, była mało znana poza jej granicami. Jedynie nieliczne utwory zostały wydane w Niemczech, a zaledwie kilka tam wykonano. Prawykonania niemal wszystkich utworów odbyły się w Kopenhadze.

Literatura: A. Hammerich Johann Peter Emilius Hartmann. Biografiske essays, Kopenhaga 1916; W. Behrend Johann Peter Emilius Hartmann, Kopenhaga 1918; R. Hove Johann Peter Emilius Hartmanns Stryggekvartetter, „Musikhistorisk Arkiv” 1932; R. Hove Johann Peter Emilius Hartmann, Kopenhaga 1934 (zawiera wykaz twórczości sporządzony przez A. Nielsena); V. Bitsch Johann Peter Emilius Hartmann, Hellerup 1055; S. Sørensen En dansk guldalder-opera (Liden Kirsten), w księdze pamiątkowej G. Albecka, Kopenhaga 1966; J. Thornberg Johann Peter Emilius Hartmanns ouverturer, „Musik og Forksning” 1975 nr 1; L. Brix Die Klaviermusik von Johann Peter Emilius Hartmann, dysertacja uniwersytetu w Getyndze, 1971; D. Fog Dansk Musikfortegnelse, Kopenhaga 1979 (katalog utworów kompozytorów duńsykich, wydanych w latach 1750–1854).

Kompozycje

Instrumentalne:

Sonata B-dur op. 1, na flet lub klarnet i fortepian, 1825

Kwartet fortepianowy F-dur op. 2, 1823

Uwertura koncertowa d-moll op. 3, 1825

Deux rondeaux brillants op. 6 na fortepian, 1829

Fantazja op. 7 na fortepian, 1926

Sonata g-moll op. 8 na skrzypce i fortepian, 1826

Fantazja a-moll na organy, 1826

Gejstlig Ouverture c-moll op. 9, 1827

Allegro di bravura og Andante op. 10 na fortepian, 1829

I Symfonia g-moll op. 17, 1835, wyk. Kassel 1837

Quatre Caprices op. 18 na fortepian, Lipsk 1836

Fantazja f-moll op. 20 na organy, wyd. Lipsk 1837

Deux pièces caractéristiques op. 25 na fortepian, Lipsk 1839

Otte Skizzer op. 31 na fortepian, wyd. Hamburg 1842

Prix-Sonate d-moll op. 34 na fortepian, wyd. Lipsk 1843

Seks Tonestykker i Sangform op. 37 na fortepian, wyd. Hamburg i Kopenhaga 1843

Tre Klaverstykker op. 38, wyd. Hamburg 1845

Sonata C-dur op. 39 na skrzypce i fortepian, 1846

II Symfonia E-dur op. 48b, 1848

Sonatina op. 48b na fortepian, 1863

Seks Karakterystykker op. 50 na fortepian, wyd. Kopenhaga 1849

Kwartet smyczkowy G-dur, 1848, nieukończony (bez finału)

Trio C-dur na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, 1849

Sonata g-moll na fortepian, 1851

Uwertura koncertowa C-dur op. 51, 1852

Etudes instructives op. 53 na fortepian, wyd. Kopenhaga 1852

Fantasistykker op. 54 na fortepian, wyd. Lipsk i Kopenhaga

Sonata F-dur na fortepian, 1854

Novelletten op. 55b na fortepian, 1855

Kwartet smyczkowy A-dur, ok. 1855, nieukończony (bez finału)

Sonata g-moll op. 58 na organy, 1855, 2. wersja 1884, wyd. Kopenhaga 1885

En Efteraarsjagt (‘jesienne polowanie’) op. 63b na orkiestrę, 1863

Uwertura op. 57 do tragedii A. Oehlenschlägera Axel og Valborg, 1856

Uwertura op. 59 do dramatu A. Oehlenschlägera Correggio, 1858

Studier og Novelletter op. 65 na fortepian, 1866

Suita a-moll op. 66, na skrzypce lub klarnet i fortepian, 1864

Sonata a-moll op. 80 na fortepian, 1885

Tre Karakterstykker op. 81 na orkiestrę smyczkową, 1884

Sonata g-moll op. 83 na skrzypce i fortepian, 1886

Fantasi-Allegro na skrzypce lub klarnet i fortepian, 1889

kilka marszów na orkiestrę

liczne miniatury na fortepian

Wokalno-instrumentalne:

ok. 30 kantat, głównie okolicznościowych, m.in.:

Sørgekantate over Kong Frederik den Sjette (‘kantata żałobna na pogrzeb króla Fryderyka VI’) op. 27, na chór męski, sł. H.C. Andersen, 1840

Kantate ved Universitetets Sorgfest over Christian den Ottende (‘kantata na uniwersyteckie uroczystości żałobne z powodu śmierci króla Christiana VIII’) op. 47, na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. J.L. Heiberg, 1848

Hinsides bjergene (‘za górami’) na mezzosopran, chór i orkiestrę, sł. A. Munch, 1865

Foraarssang (‘pieśń wiosenna’) op. 70, na chór i orkiestrę, sł. H.C. Andersen, 1871

Kantate ved Københavns Universitets Jubelfest 1879 op. 75, na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. C. Ploug, 1879

ponad 60 pieśni chóralnych religijnych i świeckich

kilkadziesiąt pieśni na kilka głos solowy a cappella oraz z towarzyszeniem orkiestry lub fortepianu

recytacje z towarzyszeniem orkiestry:

Guldhornene op. 11, sł. A. Oehlenschläger, wyk. 1832

Jurabjerget op. 14, sł. A. Oehlenschläger, wyk. 1833

Der Taucher op. 21, sł. F. Schiller, 1837

pieśni na głos solowy z towarzyszeniem fortepianu:

Sechs Gesänge op. 13, sł. J.W. Goethe, A. Gähler, H.C. Andersen, 1832

Danske sänge, sł. S. Staffeldt, C. Winther, Kopenhaga 1838

Sechs Lieder op. 35, sł. E. Mörike, J.W.L. Gleim, W. Wackernagel, H. Heine, 1839

Seks digte op. 45, sł. B.S. Ingemann, 1846

Sulamith og Salomon op. 52, sł. B.S. Ingemann, 1850

Sechs Gesänge op. 55a, sł. C.F. Weisse, O. von Redwitz, J. Eichendorff, J.W. Goethe, J.N. Vogel, 1853

Polmer Spillemands Viser op. 56, sł. C. Winther, 1856

Fem Sange op. 63a, sł. M. Rosing, C. Richardt, 1866

Aandelige Sange, sł. N.F.S. Grundtvig, H.C. Sthen, 1871

Blandede Digte, sł. H. Hertz, J. Eichendorff, A. Vinet, K. Arentzen, 1873

Sange og Viser op. 77, sł. N.F.S. Grundtvig, B. Bjørnson i in., 1873–80

Religiose Sange, sł. 21 autorów, wyd. Kopenhaga i Lipsk 1897 (89 pieśni skomponowanych 1838–97)

Vedbend, sł. A. Langsted, 1888–92 (9 pieśni)

Solen i Siljedalen, sł. M. Thorensen, wyd. Kopenhaga 1892; Vaarviser, sł. V. Gregersen, 1896

liczne pieśni nieujęte w cykle

Sceniczne:

opery:

Ravnen eller Broderprøven (‘kruk czyli próba braterstwa’) op. 12, libretto H.C. Andersen wg C. Gozziego, 3-aktowa, prawyk. Kopenhaga 1832, wersja 4-aktowa 1865

Korsarerne (‘korsarze’) op. 16, libretto H. Hertz, prawyk. Kopenhaga 1835

Liden Kirsten (‘mała Krystyna’) op. 44, libretto H.C. Andersen, 1-aktowa, prawyk. Kopenhaga 1846, wersja 2-aktowa 1858

balety (wyst. w Kopenhadze):

Et Folkesagn, z N. Gadem (I i III akt), libretto A. Bournonville, 1854

Valkyrien op. 62, libretto A. Bournonville, 1861

Thrymskviden op. 67, libretto A. Bournonville, 1868

Arcona op. 72, libretto A. Bournonville, 1875

muzyka do ok. 16 sztuk teatralnych wystawionych w Kopenhadze:

A. Oehlenschläger Olaf den Hellige op. 23, 1838

A. Oehlenschläger Knud den Store op. 28, 1839

A. Oehlenschläger Fiskeren og hans Børn, 1840

A. Oehlenschläger Hakon Jarl op. 40, uwertura 1844, antrakt 1857

A. Oehlenschläger Yrsa op. 78, 1883

J.L. Heiberg Syvsoverdag op. 30, 1840, zrewid. 1872

H.C. Andersen Maurepigen op. 32, 1832

C. Borgaard Undine op. 33, 1842

C.K.F. Molbech Ambrosius, 1878, Dante op. 85, 1888

L. Holberg Kilderejsen, 1859