Glareanus, Heinrich

Glareanus Heinrich, właściwie H. Loriti, *VI 1488 Mellis (w kantonie Glarus, Szwajcaria), †28 III 1563 Fryburg Bryzgowijski, szwajcarski humanista, poeta, filolog, geograf, matematyk i muzyk.

Pochodził z zamożnej rodziny włościańskiej. Po 1497 uczył się w Bernie, od 1501 w Rottweil pod kierunkiem Michaela Rubellusa. 5 VI 1506 rozpoczął studia na uniwersytecie w Kolonii. Jednym z jego nauczycieli był teoretyk niemiecki Johannes Cochlaeus. W 1510 Glareanus uzyskał stopień magistra artium. Od 1511 występował pod przybranym nazwiskiem Glareanus (od miejsca urodzenia). 25 VII 1513 otrzymał od cesarza Maksymiliana I tytuł poeta laureatus; z tej okazji skomponował pieśń pochwalną na cześć cesarza. W 1514 rozpoczął wykłady na uniwersytecie w Bazylei, gdzie zorganizował również bursę dla studentów. W Bazylei nawiązał osobisty kontakt z Erazmem z Rotterdamu. W 1515 otrzymał stypendium księcia Mediolanu i wyjechał do Pawii, by prowadzić wykłady na tamtejszym uniwersytecie; wkrótce jednak powrócił do Bazylei. W V 1517 otrzymał stypendium od króla Francji Franciszka I i wyjechał do Paryża. Prowadził tam bursę dla studentów, nic wykładał jednak na uniwersytecie; w Paryżu nawiązał kontakt z wieloma uczonymi, m.in. z Jakubem Faberem (Jacques Lefèvre d’Etaples). W 1522 powrócił do Bazylei, gdzie znów założył bursę i wykładał na uniwersytecie. W 1524 został powołany do rady wydziału artium, w 1526 został dziekanem tego wydziału. W Bazylei nawiązał Glareanus osobisty kontakt z Janem Łaskim, wybitnym działaczem polskiej reformacji, któremu zadedykował dzieło geograficzne De geographia liber unus (Bazylea 1527). W latach 1528–32 utrzymywał z Łaskim kontakt korespondencyjny; w liście do Łaskiego z 6 XI 1529 przedstawił koncepcję Dodekachordonu. Ok. 1526 Glareanus zerwał swoje stosunki z działaczami reformacji (m.in. z Zwinglim), z którymi wcześniej sympatyzował. Z tego względu opuścił objętą przez reformację Bazyleę i w 1527 udał się do Fryburga Bryzgowijskiego. W 1529 otrzymał tam stanowisko profesora poetyki, na którym pozostał do końca życia.

Najważniejszym osiągnięciem teoretycznym Glareanusa była modyfikacja systemu modalnego, przedstawiona w traktacie Dodekachordon. Modyfikacja ta polegała na powiększeniu ilości modi z 8 do 12; Glareanus posłużył się przy tym metodą czysto teoretyczną. Za podstawę przyjął 7 gatunków oktawowych (species), różniących się między sobą rozmieszczeniem całych tonów i półtonów: hypodorycki (A–a), hypofrygijski (H–h), hypolidyjski (C–c), do rycki (D–d), frygijski (E–e), lidyjski (F–f), miksolidyjski (G–g). Każdy z tych gatunków został poddany podziałowi arytmetycznemu (przez kwartę) i harmonicznemu (przez kwintę). Po odrzuceniu skal wynikłych z harmonicznego podziału gatunku hypofrygijskiego (H–f–h = hypereolska) i arytmetycznego podziału gatunku lidyjskiego (F–h–f = hyperfrygijska) Glareanus otrzymał 12 skal, z których 8 odpowiadało dawnym skalom kościelnym, natomiast 4 pozostałe – jońska i eolska z ich formami plagalnymi – tworzyły skale nowe.

Podstawą dla rozważań teoretycznych Glareanusa była twórczość kompozytorska. Obfitość przykładów muzycznych zamieszczonych w Dodekachordonie sprawiła, iż traktat ten uważany był niekiedy za antologię twórczości 1. połowy XVI w.; Glareanus przytoczył fragmenty utworów m.in. Josquina des Prés, Senfla, Isaaca i Adama z Fuldy. Impulsem dla sformułowania przez Glareanusa teorii 12 modi były trudności związane z przyporządkowaniem kompozycji wielogłosowych do określonych 8 modi. Glareanus stwierdził, iż w jego czasach największe zastosowanie znajduje modus ionicus („omnium modorum usitatissimus”), natomiast modus lydius i hypolydius wychodzą z użycia, albo przechodzą w modus ionicus i hypoionicus. Ponadto zauważył, że modi posiadają zdolność wzajemnego przenikania się, np. frygijski z eolskim, lidyjski z jońskim, miksolidyjski z hypomiksolidyjskim. Zwrócił również uwagę na charakter wyrazowy poszczególnych modi i ich zastosowanie w chorale.

Dwa ostatnie rozdziały z księgi 2 Dodekachordonu Glareanus poświęcił rozważaniom na temat wyższości muzyki jednogłosowej nad wielogłosową. Wprowadził tam m.in. rozróżnienie pomiędzy twórcą melodii (phonascus) a muzykiem, który tę melodię opracowuje wielogłosowo (symphoneta), przy czym znacznie wyżej ocenił pierwszego. Pod koniec tej samej księgi zamieścił własne kompozycje do tekstów m.in. Horacego i Prudencjusza. Są to utwory w stylu tzw. ody horacjańskiej (niemiecka Odenkompositionen), rozpowszechnionej w XVI w., zwłaszcza w Niemczech. Charakterystyczną cechą ody horacjańskiej jest jej struktura rytmiczna, wynikająca z metrum tekstu poetyckiego. W przeciwieństwie do większości tego typu kompozycji, zwykle 4-głosowych, utwory Glareanusa są jednogłosowe.

Wcześniejszy traktat Glareanusa, Isagoge in musicen o charakterze dydaktycznym, oparty jest w znacznej mierze na poglądach Boecjusza. W dziesięciu rozdziałach autor omówił m.in. definicję muzyki, problemy musicae fictae, interwały, teorię konsonansu i dysonansu; wiele miejsca poświęcił problemom tonalnym, szczegółowo analizując skale greckie w formie przekazanej przez Boecjusza i Ptolemeusza oraz skale kościelne.

Poglądy teoretyczne Glareanusa zyskały szeroki rozgłos jeszcze za jego życia. Na Węgrzech rozpowszechniał je Janos Honterus, który studiował w Bazylei i tam nawiązał znajomość z Glareanusem. Teoria 12 modi nie spotkała się jednak z powszechną akceptacją. Większość podręczników elementarnych z 2. połowy XVI w., a nawet w pierwszych 1. połowy XVII w., opierała się na dawnym systemie 8 modi.

Literatura: L. Geiger Renaissance und Humanismus in Italien und Deutschland, Berlin 1882; O.F. Fritzsche Glarean. Sein Leben und seine Schriften, Frauenfeld 1890; A. Schering Die Notenbeispielen in Glarean’s Dodekachordon (1547), „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” XIII, 1911/12; H. Riemann Geschichte der Musiktheorie, Berlin 2. wyd. 1920; W. Kahl Studien zur Musikgeschichte des 16. und 17. Jahrhunderts, «Beiträge zur rheinische Musikgeschichte» III, Kolonia 1953; B. Meier Glarean’s Isagoge in musicen (1516), w ks. kongr. Wien Mozartjahr 1956, Wiedeń 1958; F.B. Turell Modulation. A Study of Its Pre-History from Aristoxenus to H. Glarean, dysertacja, University of Southern California 1956; Ch. Pietzsch Glarean’s lateinische Textparodie zum „Ach hülft mich leid” des Adam von Fulda, „Die Musikforschung” XI, 1959; F.B. Turell The „Isagoge in musicen” of H. Glarean, „Journal of Music Theory” III, 1959 (zawiera ang. tłum, traktatu); B. Meier H. Loriti Glarean als Musiktheoretiker, «Aufsätze zur Freiburger Wissenschaft- und Universitätsgeschichte» XXII, Fryburg Bryzgowijski 1960; W. Voisé „Dodecachordon” d’H. Glarean d’après sa correspondance avec J. Laski, The Book of the First International Musicological Congress, devoted to the Works of F. Chopin 16th–22nd February, red. Z. Lissa, Warszawa 1960; C.A. Miller The „Dodecachordon”. Its Origins and Influence on Renaissance Musical Thougt, „Musica Disciplina” XV, 1961; J. M. Chomiński Historia harmonii i kontrapunktu, t. 2, Kraków 1962; W. Fuchss Musik und Erziehung als Mittler zwischen Ungarn und der Schweiz, „Studia Musicologica” X, 1968; E. Lichtenhahn „Ars perfecta”. Zu Glarean’s Auffassung der Musikgeschichte, ks. pam. A. Geeringa, Berno 1972; E. Witkowska-Zaremba Toni i modi w teorii musicae planae I poł. XVI wieku, „Muzyka” 1983 nr 1; F-D. Sauerborn  Glarean und sein Schüler Homer Herpol, „Freiburger Universitätsblätter” 28, 1989; S. Gissel Die modi phrygius, hypophrygius und phrygius connexus, „Musica Disciplina” 45, 1991; A. Horz Mehrstimmig oder einstimmig? Heinrich Glarean und der humanistische Odengesang im 16. Jahrhundert, w: Einstimmig – Mehrstimmig, red. W. Seidel, „Musiktheorie” XXVII/2, 2012; I.M. Groote Aktuelle Forschungsperspektiven zu Heinrich Glarean, „Die Tonkunst: Magazin für klassische Musik und Musikwissenschaft” 7(3), 2013; B. Kölbl  Zwischen lectio und recreatio: Das deutsche Lied als Exemplum in Heinrich Glareans Musikunterricht, w: „Senfl-Studien. II. Wiener Forum für ältere Musikgeschichte” 7, Tutzing, 2013; Ch. Berger Heinrich Glarean und der äolische Modus seiner Zeit, „Hamburger Jahrbuch für Musikwissenschaft” 29, 2013; I.M. Groote Musikalische Poetik nach Melanchthon und Glarean: Zur Genese eines Interpretationsmodells, „Archiv für Musikwissenschaft” 70 (3), 2013; D. Mertens Glarean und Erasmus in Freiburg, „Freiburger Universitätsblätter” 53 (203), 2014; Ch. Berger Glareans Bild der Musikgeschichte, „Freiburger Universitätsblätter” 53 (203), 2014; M. Haas Argumentieren mit „Musik”: Farabi und Glarean – Fallbeispiele zum musikbezogenen Kommunizieren, w: Communication music: Festschrift für Ernst Lichtenhahn zum 80. Geburtstag/Festschrift for Ernst Lichtenhahn’s 80th birthday, Berno 2015; A. Horz Heinrich Glarean’s Dodekachordon: The textual references of the music treaty, „Wiener Forum für ältere Musikgeschichte”, Tutzing 2017.