Gabrielli, Gabrieli, Domenico, zw. Menichino dal Violoncello (w dialekcie bolońskim Minghen dal Viulunzel), *19 X 1659 Bolonia, †10 VII 1690 Bolonia, włoski kompozytor i wiolonczelista.
Uczył się gry na wiolonczeli u P. Franceschiniego w Bolonii, kompozycji u G. Legrenziego w Wenecji. W 1676 został członkiem bolońskiej Accademia Filarmonica, w 1683 był jej przewodniczącym. Po śmierci Franceschiniego Gabrielli objął w 1680 funkcję wiolonczelisty w kapeli S. Petronio w Bolonii, którą sprawował do śmierci, z przerwą na przełomie 1687/88, kiedy z powodów dyscyplinarnych nie odnowiono mu kontraktu. Związał się wówczas ściślej z dworem d’Este w Modenie, z którym i przedtem łączyły go częste kontakty. Od 1683 Gabrielli rozpoczął działalność jako kompozytor operowy muzyką do Il Gige in Lidia, wystawionej w Bolonii w Teatro Formagliari; dalsze opery Gabriellego wystawiano głównie w Wenecji, ale również w Bolonii, Modenie i Turynie.
Twórczość operową Gabriellego, mieszczącą się w ówczesnym schemacie weneckim, charakteryzuje niekonwencjonalne, ekspresywne traktowanie recytatywu oraz duża różnorodność kształtowania arii (m.in. arie z instrumentami obbligato), zdecydowanie przeważa jednak aria da capo. Stołowe kantaty Gabriellego zbudowane są wg schematu recytatyw-aria (najczęściej o trzykrotnym powrocie tego układu); cechuje je duża różnorodność kształtowania obu tych elementów oraz znaczny udział czynnika wirtuozowskiego. Wielogłosowe utwory religijne Gabriellego nie są przebadane. Zasadnicze znaczenie historyczne ma twórczość instrumentalna Gabriellego. Znakomity wirtuoz-wiolonczelista wyzyskuje optymalnie możliwości dźwiękowe i techniczne tego instrumentu, zwłaszcza w swych sonatach na wiolonczelę solo i wiolonczelę z basso continuo; są to zarazem jedne z pierwszych kompozycji na ten instrument. Również sonaty Gabriellego na 1 lub 2 trąbki i instrumenty smyczkowe (4–6-częściowe, o skontrastowanych tempach), w których kompozytor wirtuozowsko traktuje partie solowe, należą do pionierskich utworów na trąbkę. W sonatach tych Gabrielli wprowadza novum formalne: ich ustępy tutti stanowią prototyp ritornelu w późniejszym koncercie.
Literatura: J. W. Wasielewski Das Violoncell und seine Geschichte, Lipsk 1889, 4. wyd. 1970, tłumaczenie angielskie 1894, 2. wyd. 1968; F. Vatielli Arte e vita musicale a Bologna, Bolonia 1927, 2. wyd. 1969; E. Albini Domenico Gabrielli, il Corelli del violoncello, „Rivista Musicale Italiana” XLI, 1937; W. S. Newman The Sonata in the Baroque Era, Chapel Hill 1959; K. Marx Die Entwicklung des Violoncells und seiner Spieltechnik bis J. L. Duport, Ratyzbona 1963; U. Zingler: Studien zur Entwicklung der Italienischen Violoncellosonate von den Anfängen bis zur Mitte des 18. Jahrhunderts, Frankfurt 1967; F. Tasini L’oratorio S. Sigismondo re di Borgogna (1687) di Domenico Gabrielli, „Rivista internazionale di musica sacra” V (1984); J.G. Suess The rise of the Emilian school of instrumental music in late 17th-century Italy w: La musique et le rite sacré et profane, red. M. Honegger, Ch. Meyer, P. Prévost, Strasbourg 1986; M. Chambers Introducing scordatura to the intermediate cellist: Gabrielli’s ricercares for solo cello revisited, „American string teacher” XLVII (1997); E.H. Tarr The trumpet sonatas of Domenico Gabrielli (1659–1690), „International Trumpet Guild journal” XXXV (2010); A.L.G. Micheletti, W.T.da Silva Cello development from Gabrielli to Vivaldi, „Música hodie”, XIV (2014); M. Baroni Le cantate di Domenico Gabrielli e i mutamenti di stile e pensiero fra Sei e Settecento w: Felsina cantatrice: La musica a Bologna e in Accademia fra il 1666 e il 1716, red. P. Mioli, Bolonia 2018.
instrumentalne:
Balletti, gighe, correnti, alemande, e sarabande na skrzypce, violone i II skrzypce ad libitum, op. 1, wyd. Bolonia 1684 Monti
Two sonatas for violins parts, one by Signor Caldara and the other by Signor Gabrielli, wyd. Londyn 1704
2 sonaty w Sonate a 3 di varii autori, wyd. Bolonia ok. 1700
6 sonat na 1–2 trąbki i instrumenty smyczkowe, rkp. Bolonia, Archivio di San Petronio
Concerto na 4 skrzypiec, rkp. Bolonia, Archivio di San Petronio
7 ricercarów na wiolonczelę solo, ricercar na wiolonczelę i b.c., 2 sonaty na wiolonczelę i b.c., kanon na 2 wiolonczele, rkp. Biblioteca Estense Modena, Archivio di San Petronio Bolonia
wokalne:
Cantate a voce sola, wyd. Bolonia 1691 Monti, wyd. faks. Florencja 1980
Stanco di più soffrirti, kantata na 1 głos i b.c., w Melpomene coronata da felsina, wyd. Bolonia 1685 Monti
Vexillum pacis na 1 głos, 2 skrzypiec i b.c., w Motetti sagri, wyd. Bolonia 1695 Fagnani
ponad 50 utworów (kantaty, serenaty, arie, msze, psalmy, hymny) w rkp. bibliotek europejskich
oratoria:
San Sigismondo, re di Borgogna, wyk. Bolonia 1687, rkp. Bibliotek Estense w Modenie
Elia sacrificante, wyk. Bolonia 1688 (zaginione)
Il martirio di Santa Felicita, wyk. Modena 1689 (zaginione)
Il battesimo di Carlo, antico imperatore il Magno, wyk. Lukka 1718 (zaginione)
dramatyczne:
Flavio Cuniberto, tekst M. Noris,wyd. Wenecja 1682
Il Gige in Lidia, tekst G. B. Neri, wyst. Bolonia 1683
Il Cleobulo, tekst G. B. Neri, wyst. Bolonia 1683 (zaginione)
Il Rodoaldo re d’Italia, tekst T. Stanzani, wyst. Wenecja 1685
Il Clearco in Negroponte, tekst A. Arcoleo, wyst. Wenecja 1685
Teodora Augusta, tekst A. Morselli, wyst. Wenecja 1685 (zaginione)
Le gare generose tra Cesare e Pompeo, tekst R. Cialli, wyst. Wenecja 1686
Il Maurizio, tekst A. Morselli, wyst. Wenecja 1687
Il Giordano, tekst A. Morselli, wyst. Wenecja 1688
Carlo il Grande, tekst A. Morselli, wyst. Wenecja 1688
Flavio Cuniberto, tekst M. Noris, wyst. Modena 1688
Silvio, re d’Albani, tekst P. d’Averara, wyst. Turyn 1689
Tiberio in Bisanzio, wyst. Lukka 1694 (przypisywane Gabriellemu), rkp. Bibliotek Estense w Modenie
Edycje
2 sonaty na wiolonczelę i b.c., wyd. L. Landshoff w «Cello-Bibliothek Klassischer Sonaten» nr 76 i 77, Moguncja ok. 1930
nr 9 z Balletti…, wyd. E. Schenk, Wiedeń 1953
ricercary na wiolonczelę solo, wyd. G. Epperson, Nowy Jork 1965, wyd. D. Staehelin, Moguncja 1975, wyd. J. Berger, Moguncja 2009
Sonata D-dur na trąbkę, wyd. E. Tarr, Londyn 1968;
2 kantaty w The Italian cantata in the seventeenth century, 14, wyd. A. Chiarelli, Nowy Jork 1986
Ricercari per violoncello solo; Canone a due violoncelli; Sonate per violoncello e basso continuo, wyd. M. Vanscheeuwijck, Bolonia 1998
Sämtliche Werke für Violoncello/The complete works for cello, wyd. B. Hoffmann, Kassel 2001