Gabrielli, Domenico

Gabrielli, Gabrieli, Domenico, zw. Menichino dal Violoncello (w dialekcie bolońskim Minghen dal Viulunzel), *19 X 1659 Bolonia, †10 VII 1690 Bolonia, włoski kompozytor i wiolonczelista.

Uczył się gry na wiolonczeli u P. Franceschiniego w Bolonii, kompozycji u G. Legrenziego w Wenecji. W 1676 został członkiem bolońskiej Accademia Filarmonica, w 1683 był jej przewodniczącym. Po śmierci Franceschiniego Gabrielli objął w 1680 funkcję wiolonczelisty w kapeli S. Petronio w Bolonii, którą sprawował do śmierci, z przerwą na przełomie 1687/88, kiedy z powodów dyscyplinarnych nie odnowiono mu kontraktu. Związał się wówczas ściślej z dworem d’Este w Modenie, z którym i przedtem łączyły go częste kontakty. Od 1683 Gabrielli rozpoczął działalność jako kompozytor operowy muzyką do Il Gige in Lidia, wystawionej w Bolonii w Teatro Formagliari; dalsze opery Gabriellego wystawiano głównie w Wenecji, ale również w Bolonii, Modenie i Turynie.

Twórczość operową Gabriellego, mieszczącą się w ówczesnym schemacie weneckim, charakteryzuje niekonwencjonalne, ekspresywne traktowanie recytatywu oraz duża różnorodność kształtowania arii (m.in. arie z instrumentami obbligato), zdecydowanie przeważa jednak aria da capo. Stołowe kantaty Gabriellego zbudowane są wg schematu recytatyw-aria (najczęściej o trzykrotnym powrocie tego układu); cechuje je duża różnorodność kształtowania obu tych elementów oraz znaczny udział czynnika wirtuozowskiego. Wielogłosowe utwory religijne Gabriellego nie są przebadane. Zasadnicze znaczenie historyczne ma twórczość instrumentalna Gabriellego. Znakomity wirtuoz-wiolonczelista wyzyskuje optymalnie możliwości dźwiękowe i techniczne tego instrumentu, zwłaszcza w swych sonatach na wiolonczelę solo i wiolonczelę z basso continuo; są to zarazem jedne z pierwszych kompozycji na ten instrument. Również sonaty Gabriellego na 1 lub 2 trąbki i instrumenty smyczkowe (4–6-częściowe, o skontrastowanych tempach), w których kompozytor wirtuozowsko traktuje partie solowe, należą do pionierskich utworów na trąbkę. W sonatach tych Gabrielli wprowadza novum formalne: ich ustępy tutti stanowią prototyp ritornelu w późniejszym koncercie.

Literatura: J. W. Wasielewski Das Violoncell und seine Geschichte, Lipsk 1889, 4. wyd. 1970, tłumaczenie angielskie 1894, 2. wyd. 1968; F. Vatielli Arte e vita musicale a Bologna, Bolonia 1927, 2. wyd. 1969; E. Albini Domenico Gabrielli, il Corelli del violoncello, „Rivista Musicale Italiana” XLI, 1937; W. S. Newman The Sonata in the Baroque Era, Chapel Hill 1959; K. Marx Die Entwicklung des Violoncells und seiner Spieltechnik bis J. L. Duport, Ratyzbona 1963; U. Zingler: Studien zur Entwicklung der Italienischen Violoncellosonate von den Anfängen bis zur Mitte des 18. Jahrhunderts, Frankfurt 1967; F. Tasini L’oratorio S. Sigismondo re di Borgogna (1687) di Domenico Gabrielli, „Rivista internazionale di musica sacra” V (1984); J.G. Suess The rise of the Emilian school of instrumental music in late 17th-century Italy w: La musique et le rite sacré et profane, red. M. Honegger, Ch. Meyer, P. Prévost, Strasbourg 1986; M. Chambers Introducing scordatura to the intermediate cellist: Gabrielli’s ricercares for solo cello revisited, „American string teacher” XLVII (1997); E.H. Tarr The trumpet sonatas of Domenico Gabrielli (1659–1690), „International Trumpet Guild journal” XXXV (2010); A.L.G. Micheletti, W.T.da Silva Cello development from Gabrielli to Vivaldi, „Música hodie”, XIV (2014); M. Baroni Le cantate di Domenico Gabrielli e i mutamenti di stile e pensiero fra Sei e Settecento w: Felsina cantatrice: La musica a Bologna e in Accademia fra il 1666 e il 1716, red. P. Mioli, Bolonia 2018.