Festa, Costanzo

Festa Costanzo, *ok. 1485, †10 IV 1545 Rzym, włoski kompozytor. Data i miejsce urodzenia Festy pozostają niepewne. Prawdopodobnie pochodził z Piemontu, być może z miejscowości Villafranca Piemonte koło Turynu. Przypuszczenie to wynika z udokumentowanego miejsca urodzenia nieco młodszego Sebastiana Festy, również kompozytora, z którym Costanzo być może był spokrewniony. Nieznane są losy Festy przed 1510, brak też informacji o jego edukacji muzycznej. Między 1510 a 1517 działał na wyspie Ischii koło Neapolu, co najmniej od 1515 jako nauczyciel śpiewu na dworze księżnej Francavilla, Konstancji d’Avalos. W 1514 przez pewien czas przebywał w Ferrarze. Z tego roku pochodzi też najwcześniejsza możliwa do datowania kompozycja Festy – motet Quis dabit oculi napisany w związku ze śmiercią królowej Francji Anny Bretońskiej. W okresie tym Festa miał już przypuszczalnie większy dorobek i był ceniony jako kompozytor. Wbrew informacjom podawanym w części literatury brak jest dowodów na pobyt Festy we Francji, a powstanie lamentacyjnej kompozycji z okazji śmierci królowej francuskiej wynikać mogło z silnych w Piemoncie sympatii profrancuskich. Od 1517 aż do śmierci działał w Rzymie jako śpiewak i kompozytor kapeli sykstyńskiej. W czasie pontyfikatów Leona X i Klemensa VII pozostawał w bliskich relacjach z Medyceuszami i prawdopodobnie utrzymywał kontakty z ośrodkiem florenckim, o czym może świadczyć liczba jego utworów zachowanych w rękopisach o proweniencji florenckiej oraz tematyka tekstów niektórych motetów i madrygałów. Najpóźniej od 1528 patronem Festy pozostawał wpływowy bankier florencki Filippo Strozzi młodszy, depozytariusz papieski. W rękoposie datowanym na ok. 1540 Aegidius Tschudi nazywa kompozytora nawet „Constantius Festa Florentinus Italus”. Mimo to ewentualna działalność Festy w samej Florencji nie znajduje potwierdzenia w źródłach. Kompozytor zmarł w Rzymie prawdopodobnie po dłuższej chorobie. Datę i miejsce śmierci potwierdzają dokumenty papieskie, w których zmarły opisany został jako „musicus eccelentissimus et cantor egregius”. Festa wymieniany był przez współczesnych – obok Josquina des Prez – jako jeden z najwybitniejszych kompozytorów. Jest ponadto uznawany za jednego z pierwszych twórców pochodzenia włoskiego o renomie wykraczającej poza Włochy, a także o tak wysokiej pozycji wśród muzyków papieskich. Wymieniony w przedmowie do czwartej księgi Gargantui i Pantagruela François Rabelais’go pośród innych czołowych kompozytorów tego okresu.

W twórczości Festy wyraźne są wpływy stylu niderlandzkiego, zwłaszcza w zakresie techniki kontrapunktycznej. Jednocześnie w kompozycjach religijnych unikał nazbyt skomplikowanej faktury polifonicznej. Połączenie wpływów niderlandzkich z elementami włoskimi w twórczości sakralnej Festy zapoczątkowało styl tzw. szkoły rzymskiej, rozwinięty później przez G. Animuccię i Palestrinę. W mszach stosował technikę cantus firmus, kanoniczną i przeimitowaną. Materiał melodyczny czerpał zarówno z chorału gregoriańskiego jak i z chansons. W motetach obok techniki polifonicznej stosował także prostą fakturę homofonizującą; w hymnach, w zasadzie 4-głosowych, zmieniał obsadę dla poszczególnych strof od 3 do 6 głosów. Te Deum, które do dziś znajduje się w stałym repertuarze kapeli papieskiej, przeznaczone jest na 2 chóry 4-głosowe i utrzymane w fakturze homofonizującej. W zakresie muzyki świeckiej Festa jest zaliczany – obok J. Arcadelta, Ph. Verdelota i S. Festy – do pierwszych twórców madrygału renesansowego. Pierwsze madrygały Festy powstały przypuszczalnie ok. 1525. Jego wczesne utwory należące do tego gatunku zbliżają się swą fakturą do frottoli i canzony, w późniejszych kompozytor wprowadzał też środki polifoniczne wykształcone na gruncie motetu. Tworzył także utwory zaliczane do tzw. madrigali a note nere i madrigali a misura di breve, charakteryzujące się wprowadzaniem drobnych wartości i komplikacji rytmicznych. Znaczna część madrygałów Festy posiada fakturę 3-głosową, stosowaną jedynie sporadycznie przez J. Arcadelta i nieobecną w madrygałach Ph. Verdelota. Festa jest ponadto autorem 125 polifonicznych wariacji instrumentalnych na temat „La Spagna”, które przez długi czas przypisywane były G.M. Nanino. Utwory te stanowią rodzaj studium techniki kontrapunktycznej z wykorzystaniem cantus firmus. Prezentują m.in. kontrapunkt ścisły i swobodny, technikę imitacyjną, kanon, w tym potrójny, a także eksperymenty menzuralne skutkujące niekiedy skomplikowanymi układami rytmicznymi. W różnych wariantach zastosowana jest również sama technika cantus firmus. Faktura wariacji wykazuje dużą różnorodność: od 2- do 11-głosowej. Cykl zawiera liczne przykłady symetrii, symboliki numerologicznej i posiada wyraźny rys spekulatywny.

Literatura: A. Cametti Per un precursore del Palestrina il compositore piemontese Costanzo Festa, „Bollettino Bibliografico Musicale” VI, 1931; E.E. Lowinsky A Newly Discovered Sixteenth-Century Motet Manuscript at the Biblioteca Vallicelliana in Rome, „Journal of the American Musicological Society” III, 1950; H.W. Frey Michelangiolo und die Komponisten seiner Madrigale, „Acta Musicologica” XXIV, 1952; H.W. Frey Regesten zur päpstlichen Kapelle unter Leo X. und zu seiner Privatkapelle, „Die Musikforschung” VIII, IX, 1955, 1956; E.E. Lowinsky The Medici Codex: a Document of Music, Art and Politics in the Renaissance, „Annales Musicologiques” V, 1957; G. Haydon The Hymns of Costanzo Festa, „Journal of the American Musicological Society” XII, 1958; J.M. Llorens Capellae Sixtinae Codices, Watykan 1960; A. Main Costanzo Festa: the Masses and Motets, dysertacja, New York University, 1960; A. Main Maximilian’s Second-Hand Funeral Motet, „The Musical Quarterly” XLVIII, 1962; D. Crawford A Review of Costanzo Festa’s Biography, „Journal of the American Musicological Society” XXVIII, 1975; H.M. Brown Music in the Renaissance, New Jersey 1976; E.E. Lowinsky On the Presentation and Interpretation of Evidence: Another Review of Costanzo Festa’s Biography, „Journal of the American Musicological Society” XXX, 1977; M. Musch Costanzo Festa als Madrigalkomponist, Baden-Baden 1977; J. Haar i I. Fenlon Fonti e cronologia dei madrigali di Costanzo Festa, „Rivista Italiana di Musicologia” XIII, 1978; J. Haar The Primo libro of Costanzo Festa, „Acta Musicologica” LII, 1980; M. Staehelin Review of the Medici Codex of 1518, „Journal of the American Musicological Society” XXXIII, 1980; M.P. Brauner Music from the Cappella Sistina at the Cappella Giulia, „Journal of Musicology” III, 1984; R. Agee Filippo Strozzi and the Early Madrigal, „Journal of the American Musicological Society” XXXVIII, 1985; I. Fenlon i J. Haar The Italian Madrigal in the Early 16th Century. Sources and Interpretation, Cambridge 1988; G. Ciliberti Una nuova fonte per lo studio degli inni di Costanzo Festa e Giovanni Pierluigi da Palestrina, „Revue Belge de Musicologie” XLVI, 1992; P. Ackermann Zylische Formbildung im Polyphonen Choralordinarium: Costanzo Festas Missa de Domina nostra, w: Studien zur Musikgeschichte. Eine Festchrift für Ludwig Finscher, red. A. Laubenthal i K. Kusan-Windweh, Kassel 1995; R.J. Agee Costanzo Festa’s Gradus ad parnassum, „Early Music History” XV, 1996; M.P. Brauner Costanzo Festa’s Inviolata, integra et casta es Maria: a Double Homage Motet, w: Critica Musica. Essays in Honor of Paul Brainard, red. J. Knowles, Amsterdam 1996; M.P. Brauner Traditions in the Repertory of the Papal Choir in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, w: Papal Music and Musicians in Late Medieval and Renaissance Rome, red. R. Sherr, Oxford 1998; K. Pietschmann A Motet by Costanzo Festa for the Coronation of Charles V, „Journal of Musicological Research” XXI, 2002; F.T. Camiz Music Settings to Poems by Michangelo and Vittoria Colonna, w: Art and Music in the Early Modern Period. Essays in Honor of Franca Trinchieri, red. K.A. McIver, Burlington 2003; J. Flosin On Locating the Courtesan in Italian Lyric. Distance and the Madrigal Texts of Costanzo Festa, w: The Courtesan’s Arts: Cross-Cultural Perspectives, red. M. Feldman i B. Gordon, Nowy Jork 2006; M. Privitera „Un baciar furioso, un dispogliarsi”. Costanzo Festa and Eroticism oraz M. Staehelin Eine Trauermotette von Costanzo Festa auf Heinrich Isaac?, w: Uno gentile et subtile ingenio. Studies in Renaissance Music in Honour of Bonnie J. Blackburn, red. G. Filocamo i M.J. Bloxam, Turnhout 2009; W. Odoj Motet Super flumina Babylonis Costanza Festy: „Déploration” na śmierć Heinricha Isaaca?, „Muzyka” LVII, 2012; W. Odoj Some observations on the VatS 18 and BolC Q19 settings of the antiphon Da pacem: Were they composed by Costanzo Festa?, „Hudební věda” LI, 2014; W. Odoj A few more words on Costanzo Festa’s and Claudio Monteverdi’s motets Quam pulchra est, „Muzyka” LX, 2015; W. Odoj Costanzo Festa’s (?) motet O altitudo divitiarum re-examined: New suggestions regarding its source context, attribution and function, „Muzyka” LXII, 2017; W. Odoj Florence, Pope Clement VII and Emperor Charles V. A contextual study of the motet „Dominator caelorum” by Jean Conseil / Costanzo Festa (?), „Muzyka” LXIV, 2019.