Zipoli, Domenico

Zipoli [tsi~] Domenico, *17 X 1688 Prato (Toskania), †2 I 1726 klasztor Santa Catalina (k. Cordoby, Argentyna), włoski organista i kompozytor, Societas Jesu. Muzyki uczył się początkowo u organisty i chórmistrza katedry w Prato, O. Terminiego, oraz u G.F. Beccatellego. Wybitnie uzdolniony w tym kierunku udał się (dzięki wsparciu wielkiego księcia Toskanii Cosima III) w 1707 do Florencji na studia, prawdopodobnie u G.M. Casiniego. Przebywał tam do 1709; współpracował m.in. z Casinim, A. Caldarą, F. Gasparinim i innymi kompozytorami przy oratorium Sara in Egitto. Następnie odwiedził A. Scarlattiego w Neapolu, wkrótce jednak wyjechał do Bolonii (gdzie uczył się u L.F. Vannucciego), a potem do Rzymu; tam kontynuował naukę u B. Pasquiniego (do jego śmierci w XI 1710). W latach 1709–16 skomponował 2 oratoria (Sant Antonio di Padova i Santa Caterina vergine e martire), utwory organowe i klawesynowe (wyd. w zbiorze Sonate d’intavolatura…). W 1715 został organistą w kościele Il Gesù w Rzymie. W 1716 wstąpił do zakonu jezuitów. Wyjechał do Sewilli, by udać się na misje prowadzone przez zakon w Ameryce Południowej. W IV 1717 odpłynął z Kadyksu z grupą misjonarzy, w VII 1717 dotarł do Buenos Aires, a następnie zamieszkał w Cordobie; tamże w latach 1718–21 studiował filozofię, a od 1721 do 1724 teologię w kolegium jezuickim oraz na uniwersytecie. Odbył wiele podróży, odwiedzając jezuickie ośrodki misyjne na terenie obecnego Paragwaju, Ekwadoru, Peru, Boliwii. Zmarł na początku 1726 w Estancia Santa Catalina, gdzie przygotowywał się do święceń zakonnych.

Pozycję w historii muzyki zapewniły Zipolemu już jego wczesne, pełne wdzięku utwory, wyd. w Sonate d’lntavolatura, w których rozwijał zdobycze G. Frescobaldiego i B. Pasquiniego w zakresie wirtuozowskiej techniki klawiszowej. W części 1. zamieszczone są utwory organowe, przeznaczone głównie do wykonania w kościele, m.in. błyskotliwe preludia, toccata, fugi, fantazje, o wysokim stopniu trudności technicznej (zwłaszcza ostatnia Canzona g-moll), o fugowanych ekspozycjach tematów, rozbudowanej technice wariacyjnej i figuracyjnej, wieloczęściowej formie z wyrazistym zaznaczeniem struktury formalnej (np. za pomocą kadencji, tempa rubato) oraz charakterze improwizacyjnym. Część 2. zawiera utwory klawesynowe: 4 suity taneczne i 2 partity (wariacje) o fakturze homofonicznej i płynnych liniach melodycznych, wymagające biegłej techniki gry (mogą być wykonywane także na szpinecie).

Zipoli, znany jako twórca oratoriów (zachowane tylko libretta) oraz utworów organowych i klawesynowych, po wyjeździe na misje komponował głównie muzykę religijną, stając się jednym z najwybitniejszych muzyków włoskich, działających w 1. poł. XVIII w. w Ameryce Południowej. O popularności muzyki Zipolego świadczą zachowane inwentarze majątku jezuitów oraz kopie jego utworów odnalezione w ośrodkach misyjnych, m.in. w Potosí, Yapeyú, San Pedro y San Pablo, San Rafael, Santa Ana i innych wioskach Guaranów we wschodniej Boliwii, z których jezuici zostali usunięci (rękopisy obecnie w Archivo Musical de Chiquitos w Concepción, w Vicariato Apostólico de Ñuflo de Chávez). Muzyka Zipolego przeżyła renesans w XX w. Na koncertach wykonywane są wszystkie jego suity klawesynowe (zarówno na klawesynie jak i fortepianie), wiele liturgicznych utworów organowych (szczególnie Pastorale), a także utwory chóralne (Deus in adjutorium, Laudate Dominum) oraz msze (zwłaszcza Missa di San Ignazio).

Literatura: W.A. Roldan Catálogo de los manuscritos de música colonial de los archivos de San Ignacio y Concepción (Moxos y Chiquitos), de Bolivia, „Revista del Instituto de investigación musicological Carlos Vega” XI, 1990; G. Furlong Domenico Zipoli. Músico eximio en Europa y en América, 1688–1726, „Archivum Historicum Societatis lesu” XXIV, 1955 (zawiera faksymile oryginalnych dokumentów); L. Ayestarán Domenico Zipoli. Vida y obra, Buenos Aires 1962; S. Claro La música en las misiones jesuítas de Moxos, „Revista musical chilena” nr 108, 1969; F.C. Lange O caso Domenico Zipoli. Uma retificaçâo histórica. A sua opera omnia, „Barroco” V, 1973; S. Erickson-Bloch The Keyboard Music of Domenico Zipoli, dysertacja Cornell University, Ithaca 1976; R. Stevenson Zipoli’s Transit Through Dictionaries. A Tercentenary Remembrance, „Inter-American Music Review” IX/2, 1988; P. Nawrot Vespers Music in the Paraguay Reductions, dysertacja Catholic University of America, Waszyngton 1993; Domenico Zipoli. Itinerari iberoamericani della música italiana nel Settecento, księga kongresu w Prato 1988, red. M. De Santis, Florencja 1994; J. Zambrano Una semblanza de Domenico Zipoli, Córdoba 1995; U. Bielli Domenico Zipoli. Profilo di un organista pratese alla luce della sua vocazione morale e dottrinale gesuitica, Rzym 1996; G. Arledler Domenico Zipoli. Il gesuita músico delle riduzioni, „La Civiltà Cattolica” 1999 nr 150; L. Szarán Domenico Zipoli. Una vita, un enigma, Prato 2000, pt. Una vida, un enigma, Asunción (Paragwaj) 2005.