Żerańska-Kominek Sławomira, *10 I 1946 Rokitnica (obecnie dzielnica Zabrza), polska antropolog muzyki, etnomuzykolog i orientalistka. W latach 1963–68 studiowała arabistykę, 1971–73 muzykologię na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1973 jest pracownikiem naukowym Instytutu Muzykologii UW, gdzie w 1976 uzyskała stopień doktora na podstawie pracy Specyfika systemu tonalnego w teorii arabskiej (promotor A. Czekanowska), w 1987 habilitowała się przedstawiając pracę Symbolika struktur modalnych: na podstawie form cyklicznych Azji Centralnej; w 1988 otrzymała tytuł docenta, w 1992 profesora nadzwyczajnego, w 2001 profesora zwyczajnego. Odbyła zagraniczne staże naukowe: w 1976 w Salzburg Seminar in American Studies w Austrii, w 1981 w Department of Social Anthropology w Queen University of Belfast w Wielkiej Brytanii, w 1987 w Hebrew University w Jerozolimie. W latach 1988–91 była wicedyrektorem Instytutu Muzykologii UW, od 1995 jest tamże kierownikiem Zakładu Muzykologii Systematycznej, a od 1998 dyrektorem tegoż instytutu; prowadzi zajęcia z antropologii muzyki i etnomuzykologii. Wykładała w Wielkiej Brytanii w Goldsmith College w Londynie (2003) i w Oxford University (2003), w Izraelu w Hebrew University w Jerozolimie (1987), w Stanach Zjednoczonych w Indiana University w Bloomington (2001), w Niemczech na uniwersytecie w Moguncji (2006) i we Włoszech na uniwersytecie Sapienza w Rzymie (2009); przebywała na stypendium Fundacji Lanckorońskich w Londynie (2003) i w Rzymie (2009). Jest członkiem licznych towarzystw, m.in. American Society for Ethnomusicology (od 1995), International Council for Traditional Music (od 1985), European Seminar in Ethnomusicology (od 1981), European Society for Cognitive Sciences of Music (od 1994). Zorganizowała w Warszawie konferencje: Mit Orfeusza. Inspiracje i reinterpretacje w europejskiej tradycji artystycznej (2001), Birdsong and the Origin of Music w ramach European Seminar in Ethnomusicology (2008), Muzyka w ogrodzie – ogród w muzyce (2008). Uczestniczyła w ponad pięćdziesięciu konferencjach krajowych i międzynarodowych, wygłaszając referaty o tematyce muzyczno-orientalistycznej, etnologiczno-mitologicznej, muzyczno-antropologicznej i in. Wypromowała 3 doktorów i 37 magistrów.
Żerańska-Kominek prowadzi badania nad kulturami muzycznymi Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej. Penetruje ich osnowy teoretyczno-mistyczne, analizuje wzory wykonania muzycznego, które utrzymują się głównie w tradycji ustno-pamięciowej, studiuje uwarunkowania działalności muzyków-poetów-bardów i ich repertuar. Pierwsze prace poświęciła muzycznym składnikom średniowiecznej tradycji arabsko-muzułmańskiej, w szczególności teorii rytmu. W dysertacji doktorskiej podjęła zagadnienie systemów tonalnych, przedstawianych w traktatach arabsko-muzułmańskich z X–XIII w. Badania nad kulturami muzycznymi Azji Centralnej ukierunkowała z kolei na współczesność, prowadząc eksploracje terenowe w Uzbekistanie i Turkmenii. W rozprawie habilitacyjnej (1987) skupiła się na klasycznej formie muzyki azjatyckiej (uzbeckiej) – szaszmakomie, jego częściach instrumentalnych, dążąc do wyjaśnienia zasad kompozycji oraz determinant, także pozamuzycznych, symbolicznych, procesu twórczego. Tradycję turkmeńską ujmuje w szerokiej perspektywie kulturowej, uwzględniając wierzenia i praktyki szamanistyczne. Nowatorskie studia nad stylem wykonawczym polegają na analizie barwy głosu turkmeńskich śpiewaków za pomocą techniki pomiarowej (dyferencjał semantyczny, łączący metodę kontrolowanych skojarzeń i technikę skalowania wielowymiarowego). Badania te, obejmujące 186 pieśni w wykonaniu 54 bardów (bachszy), przyniosły typologię tak repertuaru, jak i osobowości wykonawców, nieopublikowaną jeszcze monografię twórczości bardów turkmeńskich oraz dwie płyty CD (Turkmenistan. Music of the Bakhshy, 1992 i Turkmen Epic Singing/Köroglu, 1994).
W Polsce Żerańska-Kominek zainicjowała studia nad tradycjami muzycznymi mniejszości narodowych, analizując m.in. świadomość muzyczną i jej przemiany wśród mniejszości litewskiej. Zastosowała w tym celu test psychologiczny, którego celem było określenie stopnia tożsamości z grupą etniczną na podstawie percepcji stopnia bliskości/odległości między stylem własnym i obcym. W podręczniku akademickim (Muzyka w kulturze, 1995) podsumowała dorobek światowej etnomuzykologii. Żerańska-Kominek rozwija refleksję antropologiczną w muzykologii (teoria kultury muzycznej, antropologia kognitywna, percepcja muzyki, biologiczne podstawy muzyki). Ostatnio interesuje się zwłaszcza komponentami mitologicznymi w kulturze Europy i Azji, m.in. mitem Orfeusza, oraz ikonografią muzyczną (projekt badawczy „Muzyka w ogrodach miłości”). Wiele opracowań poświęconych jest interpretacji wątków muzycznych w piśmiennictwie antycznym, średniowiecznym, renesansowym. Twórczość naukowa Żerańskiej-Kominek wskazuje na antropologiczne podstawy i interdyscyplinarne potrzeby w interpretacji muzyki i kultur muzycznych.
Prace:
Symbole czasu i przestrzeni w muzyce Azji Centralnej, Kraków 1987 (rozprawa habilitacyjna)
Muzyka w kulturze. Wprowadzenie do etnomuzykologii, Warszawa 1995
The Tale of Crazy Harman. The Musician and the Concept of Music in the Turkmen Epic Tale, Harman Däli, z A. Lebeufem, Warszawa 1997; wyd. w jęz. pol. Opowieść o Szalonej Harman i Aszyku zakochanym w Księżycu. Postać muzyka i koncepcja muzyki w turkmeńskim dessanie „Harman Däli”, Kraków 1998
Arabska średniowieczna kultura muzyczna, „Przegląd Orientalistyczny” 1972 nr 3
Traktat Braci Czystości (Ikhwan as-Safa’) „O muzyce”. Mało znane źródło do mediewistyki orientalnej, „Muzyka” 1973 nr 3
Rytmika muzyki uzbeckiej z perspektywy badań nad bliskowschodnią praktyką i teorią muzyczną, „Muzyka” 1974 nr 3;
Zastosowanie procedury statystycznej dla rozwiązania wybranych problemów klasyfikacyjnych w etnomuzykologii, w: Ze studiów nad metodami etnomuzykologii, red. A. Czekanowska i L. Bielawski, Wrocław 1975
Arabska teoria rytmu, w: Studia etnomuzykologiczne, red. A. Czekanowska i L. Bielawski, Wrocław 1978
Specyfika badań nad makamem arabsko-tureckim, „Muzyka” 1978 nr 2
Modelowanie struktury czasowo-przestrzennej bucharskiego szaszmakomu, z B. Kostrubcem i J. Wierzejewską, „Muzyka” 1979 nr 3/4
Canon in Asian Music. Cognitive, Aesthetic and Philosophical Aspects, „Ethnologia Polona” IX, 1981
Universal Symbols in the Bukharan Shashmaqam, z B. Kostrubcem i J. Wierzejewską, ,Asian Music” XIV/1, 1982
Azjatyckie dzieło muzyczne. Struktura i znaczenie makamu tadżycko-uzbeckiego, „Muzyka” 1984 nr 2
Teoretyczne podstawy arabskiego systemu tonalnego, «Musica Medii Aevi» VII, red. J. Morawski, Kraków 1986
The Local Centers of Music Culture. The Transformations in the Music Culture of Poland’s Lithuanian Minority, w: Problems of Local Development in Poland, red. P. Dutkiewicz i G. Gorzelak, Warszawa 1986; wyd. w jęz. pol. Lokalne ośrodki kultury muzycznej. Przemiany kultury muzycznej mniejszości litewskiej w Polsce, w: Problemy rozwoju lokalnego, red. P. Dutkiewicz i G. Gorzelak, Warszawa 1988
The Sacred in the Classic Tadjik-Uzbek Music, „Rocznik Orientalistyczny” XLVII, 1987
Uzbiekskaja kłassiczeskaja muzyka w kulturnoj tradicyi Azii, w: Tradicyi muzykalnych kultur narodow bliżniego i sriedniego wostoka i sowriemennost', red. D. Raszidowa i T. Gafurbekow, Moskwa 1987
Tradycja muzyczna jako czynnik nowej integracji społecznej Litwinów w Polsce, w: Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość, red. B. Jałowiecki, K. Sowa i P. Dutkiewicz, Warszawa 1989
Kultury muzyczne Azji Centralnej w badaniach etnomuzykologicznych, „Muzyka” 1990 nr 3
Organizacja repertuaru w tradycyjnej muzyce Turkmenów, „Muzyka” 1990 nr 3; wyd. w jęz. ang. The Classification of Repertoire in Turkmen Traditional Music, „Asian Music” XXI/2, 1990
Some Methodological Points Concerning the Concept of Maqam. A Case Study of the Turkmen Mukam, w: Regionale maqam-Traditionen in Geschichte und Gegenwart, red. J. Elsner i G. Jähnichen, t. 2, cz. 2, Berlin 1992
The Turkmen Bakhshy, Shaman and/or Artist, w: European Studies in Ethnomusicology. Historical Developments and Recent Trends, red. M.P. Baumann, Berlin 1992; wyd. w jęz. ros. Turkmenskij bachsi, szaman i/ili artist, „Turkmenistan ylymdar akademijasynyng habarlary” / „Izwiestija Akadiemii Nauk Turkmenistana” 1992 nr 4
Mode: Process and/or Structure. Analytical Study of Turkmen mukam Gökdepe, w: Atti del Secondo Convegno Europeo di Analisi Musicale, red. R. Dalmonte i M. Baroni, Trydent 1992
Asian Musical Work, w: From Idea to Sound, materiały z międzynarodowego sympozjum w Nieborowie 1985, red. A. Czekanowska i in., Kraków 1993
Koncepcje i metody etnomuzykologii węgierskiej, „Muzyka” 1993 nr 3/4
Turkmeński bachszy – bard Azji Środkowej, z M. Łabęcką-Koecherową, „Przegląd Orientalistyczny” 1993 nr 3/4
Musical Self-Image and Cultural Change. Lithuanian Minority in Poland Case Study, z M. Niewiadomską-Bugaj, „Behavioral Science” XXXVIII, 1993 nr 4
The Yol (Road) of Music. Anthropological Concept of Asian Musical Work, w: Proceedings of 3th International Conference for Music Perception and Cognition, red. I. Deliège, Liège 1994
The Turkmen Musical Tradition and the Soviet Culture, w: Lux Oriente. Begegnugen der Kulturen in der Musikforschung, ks. pam. R. Günthera, red. K.W. Niemöller i in., Kassel 1995
G.A. Villoteau i „paradygmat piśmienności” w etnomuzykologii, „Muzyka” 1996 nr 1; wyd. w jęz. ang. G.A. Villoteau and the „literacy paradigm” in Ethnomusicology, Musica Antiqua Europae Orientalis, Acta Musicologica X/1, Bydgoszcz 1997
An Attempt of an Objective Classification of Performance Styles in Turkmen Music, z M. Niewiadomską-Bugaj, „East European Meetings in Ethnomusicology” IV, 1997
Koncepcja wędrówki (yol) w turkmeńskiej tradycji muzycznej, „Muzyka” 1997 nr 2; wyd. w jęz. ang. The Concept of Journey (Yol) in Turkmen Music Tradition, „Ethnomusicology” XLII, 1998
The Perfect Musician in Mersenne’s „Les Préludes de I’Harmonie Universelle”, Musica Antiqua Europae Orientalis. Acta Musicologica XII, Bydgoszcz 2000
Bielawskiego teoria czasu, „Muzyka” 2000 nr 3
Antropologiczne ujęcie analizy muzycznej, „Muzyka” 2000 nr 4
K. Darwin a problem pochodzenia muzyki, „Muzyka” 2001 nr 1
Piękno muzyki świata w ujęciu M. Kapelli, «The Peculiarity of Man» VII, materiały z konferencji Tradycyjne i współczesne systemy wartości. Przeciwieństwo trzecie: „Piękno i brzydota” et variae, red. A. Wierciński, Warszawa-Kielce 2002
Orfeusz odrodzony. Koncepcja muzyka doskonałego w teorii M. Mersenne’a, „Barok” X/1, 2003;
Opętanie i natchnienie. Muzyk między nocą a dniem, w: Między drzewem życia a drzewem poznania, ks. pam. A. Wiercińskiego, red. M. Ziółkowski i A. Sołtysiak, Warszawa-Kielce 2003
Tycjana Wenus z lutnistą i fletem, w: Complexus effectuum musicologiae, ks. pam. M. Perza, red. T. Jeż, Kraków 2003
Percepcja tożsamości pieśni ludowej, z M. Niewiadomską-Bugaj, „Muzyka” 2003 nr 1
From Modern Science to Postmodern Art. Ethnomusicology in Transition, „Svensk Tidskrift for Musikforskning” LXXXVI, 2004
Dwa listy François de Sermes, w: Muzyka wobec tradycji. Idee, dzieło, recepcja, ks. pam. I. Poniatowskiej, red. Sz. Paczkowski, Warszawa 2004
Motywy muzyczne w ikonografii „dzieci planet”, „Polski Rocznik Muzykologiczny” IV, 2005
The Orpheus-Type Myth in Turkmen Musical Tradition, „Musicology Today” II, 2005
New Approach to Classification of Folk Songs, w: Traditional Music and Research in the Baltic Area. New Approaches in Ethnomusicology, red. R. Astrauskas, Wilno 2005
Music in the Iconography of Venus’ Children, w: Time and Astronomy in Past Cultures, materiały z konferencji w Toruniu 2005, red. A. Sołtysiak, Warszawa 2006
Pieśń ptaków – pieśń aniołów. Muzyka w „Der Minne Regel” Eberhardusa Cersne z Minden (1404), „Polski Rocznik Muzykologiczny” V, 2007; wyd. w jęz. ang. Music in „Der Minne Regel” by Eberhard Cersne of Minden (1404), „Musicology Today” IV, 2007
Problem orientalizmu w muzyce K. Szymanowskiego, w: K. Szymanowski w perspektywie kultury muzycznej przeszłości i współczesności, ks. pam. Z. Helman, red. Z. Skowron, Kraków 2007
The Venusian Triad: Love, Music and Death, «Interdisciplinary Studies in Musicology» t. 6, red. M. Jabłoński i R. Wieczorek, Poznań 2007
The Problem of Orientalism in the Music of K. Szymanowski, „Musicology Today” V, 2008
The Lament of the Phoenix. The Mythical Precursor of Music, Musica Antiqua Europae Orientalis. Acta Musicologica XIV, Bydgoszcz 2008
Opowieść Darwisza Ali o tym, jak Arystoteles wynalazł harfę ‘czang’, w: Posłuchaj fletu trzcinowego..., red. J. Sierakowska-Dyndo i S. Surdykowska, Warszawa 2008; wyd. w jęz. ang. Tales and Fables of the ‘Chang’ (harp) in Darvish Ali’s ‘Risalei musiqi’, „Asian Music” XL/2, 2009
Orpheus in Mersenne. The Concept of the Ideal Musician, „Musicology Today” VI, 2009
Democritus Hypothesis of the Origin of Music, «Interdisciplinary Studies in Musicology» t. 8, red. M. Jabłoński i R. Wieczorek, Poznań 2009
Death as the Beginning of Life. Weeping as the Beginning of Music, w: Traditional Musical Cultures in Central-Eastern Europe. Ecclesiastical and Folk Transmission, red. P. Dahlig, Warszawa 2009
hasła encyklopedyczne:
Chiny. Muzyka sakralna, Etiopia. Muzyka sakralna, Grecka muzyka obrzędowa, w: Encyklopedia Katolicka, t. 3, 4 i 6, Lublin 1977, 1983 i 1993
Turkmenistan. Traditional Music, w: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. 2, 2001
Music of Turkmenistan, w: The Garland Encyclopaedia of World Music, t. 6, Nowy Jork 2002
redakcje:
Kultura muzyczna mniejszości narodowych w Polsce: Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Warszawa 1990 (w tym artykuł: Muzyka w przemianach tradycji etnicznej Litwinów w Polsce)
Mit Orfeusza. Inspiracje i reinterpretacje w europejskiej tradycji artystycznej, Gdańsk 2003 (w tym artykuł: Portret wenusjańskiego artysty w balladzie R. Henrysona „Orpheus and Eurydice”)
Muzyka w ogrodzie – ogród w muzyce, Gdańsk 2010 (w tym artykuł: „Był maj w marzeniu moim sennym... ”. Ogródmiłości jako symbol odnowienia życia).
