Żeleński Boy, Tadeusz

Żeleński Boy Tadeusz, *21 XII 1874 Warszawa, †3/4 VII 1941 Lwów, polski publicysta, krytyk literacki i teatralny, satyryk, tłumacz. Z wykształcenia lekarz, jeszcze podczas studiów przystał do krakowskiej cyganerii S. Przybyszewskiego, od 1906 był współautorem kabaretu literackiego Zielony Balonik (przybierając pseudonim Boy). Od 1919 poświęcił się wyłącznie literaturze. Ogromny dorobek literacki Żeleńskiego obejmuje m.in.: słynne Słówka (1913) – zbiór satyrycznych tekstów pisanych dla Zielonego Balonika, «Bibliotekę Boya», czyli serię tłumaczeń kanonu literatury francuskiej (ponad 100 tytułów), 18 tomów w recenzji teatralnych (10 tomów pt. Flirt z Melpomeną), liczne felietony, eseje i monografie literackie, wspomnienia oraz publicystykę społeczną. Motorem jego twórczości była pasja polemiczna (sprzężona z temperamentem pamflecisty), zwalczająca z pozycji racjonalisty wszelką obłudę, obskurantyzm i brązownictwo. Był wielkim krzewicielem kultury francuskiej.

Jako syn kompozytora – Władysława Żeleńskiego – stykał się z muzyką od dziecka. Czas jego dorastania przypada na lata mozolnej pracy ojca nad operą Goplana. W domu Żeleńskich przy ulicy św. Sebastiana w Krakowie odbywały się coniedzielne spotkania muzyczne z popisami fortepianowymi (m.in. I.J. Paderewskiego, J. Śliwińskiego, J. Hofmana) i skrzypcowymi, bywali tam O. Kolberg i Marcelina Czartoryska. Jako chłopiec Żeleński gościł też często u Leontyny Bochenek (pośrednio inspiratorki Warszawianki S. Wyspiańskiego), śpiewając wraz z innymi dziećmi pieśni narodowe do jej akompaniamentu na klawikordzie. Podobnie jak jego dwaj bracia, Żeleński pobierał lekcje gry na fortepianie u przyjaciela ojca – nie wykazując jednak ani chęci, ani zdolności muzycznych; nigdy nie nauczył się grać, a po latach wyznał: „dławię się nieraz od wstrzymanej muzyki” (Z rękami na klawiaturze, w: O Krakowie). We wspomnieniach o cyganerii krakowskiej Znaszli ten kraj?... dużo miejsca poświęcił Przybyszewskiemu jako pianiście (i muzykującej Dagny Przybyszewskiej). Jego grę Chopina, zawsze z alkoholem w tle, uważał za esencję „dionizyjskiego” elementu sztuki kompozytora.

Najżywszy kontakt Żeleńskiego z muzyką przypada na okres współpracy z Zielonym Balonikiem, dla którego pisał teksty piosenek – późniejsze Słówka (liczne kuplety do Szopek krakowskich) – głównie do muzyki W. Noskowskiego („Nosa”) i melodii tradycyjnych. Można w nich odnaleźć didaskalia muzyczne (np. Chopin z Karnawału Schumanna jako tło wiersza Dusza poety) oraz zabawy terminami muzycznymi („To wielka RA-mol Symfonia, / Symfonia polskiej JAŹNI” z wiersza Majową, cichą nocą...). Według słów Żeleńskiego piosenka była jego „jedyną szkołą rzemiosła”, a jego opanowanie – inspiracją do pracy tłumacza. Uważał piosenkę kabaretową za symboliczną kulminację modern, przemian „starego” Krakowa, stanowiącą kontynuację, ukochanej przez siebie piosenki paryskiej. Żeleński był wyczulony na muzyczność słowa: własnego (wirtuozowska różnorodność rytmiczna i rymowa o charakterze żartobliwym Słówek) i cudzego (Wesele Wyspiańskiego, W poszukiwaniu straconego czasu M. Prousta). Wielokrotnie podkreślał wyższość muzyki – z jej „czystą formą” – która potrafi jako jedyna ze sztuk wyrazić wszelkie uczucia, nad literaturą – „spętaną” znaczeniowością słowa i konkretem rzeczywistości. Jedna z piosenek ze Słówek – Dzień p. Esika w Ostendzie – legła u podstaw baletu G. Bacewicz Esik w Ostendzie z librettem L. Terpiłowskiego (1964).

Literatura: B. Winklowa Tadeusz Żeleński (Boy). Twórczość i życie, Warszawa 1967; A.Z. Makowiecki Tadeusz Żeleński (Boy), «Profile», Warszawa 1974, 21987; T. Weiss Legenda i prawda Zielonego Balonika, Kraków 1976.