Zeidler, Józef

Zeidler [cajdler], Zaidler, Zaydler, Zejdler, Zeydler, Caydler Józef, *ok. 1744 Święciechowa, †4 IV 1806 Gostyń (Wielkopolska), kompozytor, kantor, kopista nut, pisarz miejski, dzierżawca majątku ziemskiego. Pochodził z miasteczka  Święciechowa (niem. Schwetzkau) koło Leszna, z katolickiej rodziny o rodowodzie niemieckim. Nazwisko Zeidlera zapisywane było w różnych wersjach, zarówno przez samego kompozytora jak i inne osoby, w tym kopistów nut.

Zeidler urodził się z dużym prawdopodobieństwem w Święciechowie ok. 1744, na co wskazują: akt zgonu z 1806 oraz nieliczne akta metrykalne z lat 1742, 1743 i 1745, zachowane z pożaru kościoła i miasta w 1780. Brak jednak bezpośredniego dowodu dotyczącego daty urodzenia kompozytora. Ojcem Józefa, co sugerują wspomniane wyżej akta, był prawdopodobnie miejscowy organista Michał Zeidler, a matką Eleonora Erbsman.

Zeidler ożenił się ok. 1770 w Święciechowie z Barbarą Schlabs, z którą miał co najmniej ośmioro dzieci. Pracował jako kantor w miejscowym kościele pw. św. Jakuba Większego Apostoła, pełnił też funkcję pisarza miejskiego. Zachowały się m.in. sporządzone własnoręcznie i podpisane przez niego dokumenty z lat 1794–1798, dotyczące dzierżawy wsi Szczodrochowo położonej ok. 6 km od Gostynia i należącej – podobnie jak miasto Święciechowa – do Opactwa Benedyktynów w Lubiniu. U schyłku XVIII w. kompozytor wraz z częścią rodziny osiadł w Gostyniu. W ostatnich latach XVIII i w pierwszych dekadach XIX w. nazwisko Zeidler nie występuje już w dokumentach archiwalnych dotyczących miasta Święciechowa, co świadczy o tym, że cała rodzina Zeidlerów wyprowadziła się z tej miejscowości.

Na temat wykształcenia (tak muzycznego, jak i ogólnego) Zeidlera brak konkretnych wiadomości – w aktach metrykalnych zapisano jedynie, że był człowiekiem wykształconym. Święciechowa, jak i inne okoliczne miejscowości (Leszno, Sarnowa, Rawicz, Wschowa) pogranicza polsko-śląskiego, znane były w okresie życia Zeidlera jako miejsce kultywacji muzyki sakralnej, co sprzyjało doskonaleniu kunsztu muzycznego. Na warsztat kompozytorski Józefa mógł mieć wpływ organista Michał Zeidler, bez względu na to, jakie ich łączyły stosunki rodzinne. Fakt powiązań opactwa lubińskiego ze Święciechową również mógł łączyć się z wykształceniem przyszłego kantora i muzyka.

Wszystko wskazuje na to, że w ostatniej dekadzie swojego życia Zeidler był stałym członkiem klasztornej kapeli xx. filipinów na Świętej Górze koło Gostynia. Klasztor był w XVIII wieku jednym z największych ośrodków muzycznych w Wielkopolsce. Niewątpliwie przyczynił się do tego także Zeidler i jego twórczość, również ta powstała znacznie wcześniej niż w ostatnich latach jego życia.

Zeidler zmarł na tzw. zapalną gorączkę i został pochowany na przyklasztornym cmentarzu na Świętej Górze koło Gostynia. Żona Barbara zmarła 6 IX 1817 w Gostyniu w wieku 73 lat. Spoczęła na tamtejszym cmentarzu.

Józef Zeidler jest obecnie uważany za jednego z najważniejszych polskich kompozytorów muzyki religijnej II połowy XVIII i początku XIX w. Pozostawił po sobie znaczną spuściznę kompozytorską obejmującą blisko 30 utworów wokalno-instrumentalnych (łącznie 56 przekazów rękopiśmiennych). Kompozycje Zeidlera, pisane głównie na zespoły wokalno-instrumentalne w stylu koncertującym, były znane i często wykonywane na przełomie XVIII i XIX wieku przez liczne kapele kościelne w Wielkopolsce, a także poza jej granicami. Rękopisy z jego utworami są przechowywane obecnie w archiwach i bibliotekach kościelnych i stanowią część repertuarów zachowanych po następujących kapelach: klasztornej filipinów ze Świętej Góry koło Gostynia, kapeli parafialnej z Grodziska Wielkopolskiego, kapeli katedralnej z Gniezna, kapeli farnej z Poznania, kapeli parafialnej z Borku Wielkopolskiego, kapeli klasztornej paulinów z Jasnej Góry, kapeli parafialnej z Pilicy i kapeli klasztornej cystersów z Obry. Zachowały się także zapisy w ocalałych inwentarzach nut, które poświadczają obecność utworów Zeidlera w zaginionych dziś muzykaliach po kapeli kolegiackiej z Łowicza i kapeli katedralnej z Poznania. Zachowane rękopisy z utworami Zeidlera zostały skatalogowane przez Danutę Idaszak (muzykalia ze Świętej Góry koło Gostynia, Gniezna i Grodziska Wielkopolskiego) i Pawła Podejkę (muzykalia z Jasnej Góry). Obecnie w międzynarodowej bazie online RISM (Répertoire International des Sources Musicales) znajdują się 22 rekordy z utworami kompozytora, a w bazie „Dziedzictwo Muzyki Polskiej w otwartym dostępie” 9 rekordów wraz z dostępnością źródeł.

Zeidler komponował muzykę liturgiczną i gatunki dla niej charakterystyczne: msze, requia, nieszpory, litanie, pastorelle i inne mniejszych rozmiarów typu offertoria, hymny, sekwencje czy antyfony. Taka była ówczesna praktyka kompozytorska charakterystyczna dla twórców muzyki polskiej, którzy w XVIII wieku przede wszystkim zatrudniani byli w kapelach kościelnych i klasztornych i pisali na ich potrzeby. Wszystkie kompozycje są przeznaczone na kapelę wokalno-instrumentalną. Niestety nie zachował się żaden utwór muzyki instrumentalnej typu symfonia kościelna – podobny takim, które pojawiały się w twórczości polskich kompozytorów, jak choćby u Wojciecha Dankowskiego czy Franciszka Ścigalskiego.

Kompozytorzy, ograniczeni możliwościami kontaktów zagranicznych, przepisywali i studiowali utwory twórców głównie obcych i w ten sposób kształtowali swój warsztat kompozytorski. W zachowanych zbiorach muzycznych (warto dodać, że zbiór filipiński liczył za czasów Zeidlera przeszło 900 utworów) obecne są dzieła takich twórców jak J. Haydn, W.A. Mozart, I. Pleyel, L. Cherubini, K. Ditters von Dittersdorf, J.A. Hasse czy F. X. Brixi. Dla muzyki Zeidlera szczególnie ważne wydają się dwa nazwiska Haydna i Brixiego, do których stylistycznie jest mu najbliżej.

Podstawą instrumentalną dla obsady jego kompozycji było Kirchentrio (dwoje skrzypiec i organy bc). Było to charakterystyczne dla muzyki religijnej tworzonej w całej Europie aż do początków XIX w. Organy pełnią podstawową funkcję harmoniczną, czyli zgodnie z tradycją barokową realizują partię basso continuo. Zeidler rozbudowywał ten skład najczęściej o dwa oboje lub dwa flety, dwa rogi lub dwie trąbki (clarini), rzadziej pojawiają się altówka i klarnety. Obsada wokalna w rozbudowanych utworach wieloczęściowych obejmowała pełen czterogłos: sopran, alt, tenor i bas. Mniejsze kompozycje często były pisane na solowy głos wokalny (najczęściej sopran) lub duety (najczęściej sopran i bas). 

Msze, litanie i nieszpory stanowią ważny człon ocalałej spuścizny kompozytora. Są to utwory wieloczęściowe (od kilku do kilkunastu samodzielnych części), podzielone zgodnie z tekstem łacińskim stanowiącym podstawę opracowania muzycznego (ordinarium missae, teksty litanii i psalmy nieszporne). Dominują układy homorytmiczne i obsada tutti. W materiale muzycznym jest zauważalne pokrewieństwo motywiczne między głosami instrumentalnymi (szczególnie Kirchentrio) i wokalnymi. Brakuje zaawansowanej techniki polifonicznej, a pojawiają się krótkie odcinki imitacyjne. Zeidler nie stosował dłuższych fragmentów instrumentalnych, czasem pojawiają się kilkutaktowe wstawki, co może być ważną wskazówką dla wytłumaczenia nieobecności w jego spuściźnie muzyki czysto instrumentalnej. W budowie części wykazują głównie cechy repryzowości czy układów da capo. Wyróżniającą cechą w jego mszach są natomiast znaczne i ciekawe wstawki solowe dla organów, rozpisywane na dwóch pięcioliniach w partii dla tego instrumentu i opatrzone fantazyjnymi figurami (najlepszym przykładem tego jest część Benedictus z Missa ex D pochodzącej z muzykaliów po kapeli grodziskiej (sygn. PL-Pa Muz GR I/29, przech. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu). Warto także dodać, że zachował się druk organowego Preludium op. 8 (materiał dostępny w polona.pl ) sygnowane nazwiskiem Józefa Zeidlera, który jest datowany na ok. 1910. Możliwe, że jest to jego kompozycja. W jego utworach mają miejsce zróżnicowania obsady –  tutti przedzielane jest niekiedy duetami głosów wokalnych lub krótkimi odcinkami solowymi, którym towarzyszy często ograniczona obsada instrumentalna. Pomiędzy częściami występują kontrasty agogiczne i metryczne. Obserwujemy także operowanie elementami techniki koncertującej, szczególnie w sposobie wymiany motywów między skrzypcami a głosem solowym. Najbardziej zaawansowane partie instrumentalne, czasem o  dużej trudności technicznej, spotykamy w głosie skrzypiec.  Zastosowanie ma dość ograniczona liczba tonacji zorientowana do 4 znaków przykluczowych, najczęściej są to tonacje krzyżykowe i durowe. Wyjątek stanowią Stabat Mater (sygn. PL-GOkf VI/8) i Litania de BMV sygn. PL-GOkf III/41), których tonacją zasadniczą jest d-moll, ale w poszczególnych częściach dominują tonacje durowe. Niewątpliwie tonacją dominującą jest D-dur. Na baczniejszą uwagę zasługują części, które zostały opracowane jako solowe arie (m.in. Qui tollis z Gloria i Benedictus wspomnianej powyżej Missa ex D). Kolejno są to arie sopranowa i altowa, w których technika wokalna została bardziej urozmaicona i zaopatrzona w melizmaty. W częściach opracowanych solowo zauważamy także elementy retoryki muzycznej i podkreślanie za pomocą odpowiednich figur i środków ( m.in. chromatyki) istotnych retorycznie zwrotów typu „miserere nobis”, „passus et sepultus”, „ascendit”, „descendit” czy „qui tollis peccata mundi”. Kompozytor zatem zwracał uwagę na wartość semantyczną opracowywanego tekstu, choć zabiegi te nie wykraczały poza powszechnie przyjętą praktykę i nie noszą wybitnie indywidualnych znamion charakterystycznych dla jego muzyki.

Warto wspomnieć o dwóch zachowanych żałobnych cyklach mszalnych, jakie zachowały się w spuściźnie kompozytora – Requiem [E] (sygn. PL-GNd II/1) i Requiem [Es] (sygn. PL-CZ I/125). Niestety rękopis gnieźnieński ze względu na zły stan zachowania nie jest dostępny i nie można dokonać analizy stylistycznej tego dzieła, a szczególnie sposobu muzycznego opracowania zawartości semantycznej tekstu przez kompozytora, co może dałoby nam więcej informacji o jego warsztacie kompozytorskim i wrażliwości retorycznej. Przekaz jasnogórski to drugi cykl, który najprawdopodobniej jest utworem niedokończonym zawierającym jedynie część Requiem aeternam i fragment sekwencji Dies irae z charakterystycznym dopiskiem na kartach rękopisu „Więczej niema boumarł [!]”. Stanowiło to podstawę, aby porównywać Zeidlera do Mozarta, który także nie dokończył Requiem. Stylistycznie jednak muzyka Zeidlera posiada więcej punktów stycznych z elementami wiązanymi ze stylem neapolitańskim lub wczesnoklasyczną szkołą mannheimską. Z pewnością zauważalne jest także bliższe pokrewieństwo do muzyki J. Haydna.

W zbiorach kapeli sanktuarium maryjnego księży filipinów na Świętej Górze koło Gostynia zachowało się 12 litanii Zeidlera. To największa grupa utworów jednego gatunku tego kompozytora zgromadzona w jednym miejscu. Wyjątkowy przekaz stanowi pieśń zwrotkowa Boże Abrahamów zachowana na Jasnej Górze (sygn. PL-CZ I/124), śpiewana przez rolników w Wielkopolsce jeszcze w XX w.. Tekst został zaczerpnięty z Biblii, w języku polskim (9 zwrotek). Wyraża prośbę o stworzenie przez Boga sprzyjających warunków pogodowych dla zbiorów („pieśń o deszcz”). Melodia jest bardzo przystępna, co czyni ją możliwą do wykonania przez ogół wiernych.

Z pewnością dalsze badania stylistyczne pozwolą w przyszłości na wyłonienie bardziej szczegółowych wniosków co do stylu muzycznego kompozytora. Już teraz można jednak stwierdzić, że Zeidler prezentuje w utworach duże zróżnicowania w materiale muzycznym i nie wykazuje cech schematycznych, co czyni jego spuściznę jedną z najciekawszych w muzyce polskiej XVIII w.

Obecnie twórczość Zeidlera propaguje powstałe na początku XXI w. Stowarzyszenie Miłośników Muzyki Świętogórskiej im. J. Zeidlera, które na dwusetną rocznicę śmierci kompozytora zorganizowało w Gostyniu Festiwal Muzyki Oratoryjnej „Musica Sacromontana”, z kontynuacją w latach następnych (w ramach festiwali są wykonywane i nagrywane utwory Zeidlera).Kontynuowana jest w ten sposób dawna muzyczna tradycja tego miejsca, która upowszechnia m.in. utwory patrona i przyczynia się do większej rozpoznawalności jego muzyki.

Liczba zarówno utworów, jak i zachowanych przekazów rękopiśmiennych utworów Zeidlera z pewnością będzie podlegała jeszcze rewizji, bowiem trwają badania porównawcze. Dzięki pozyskaniu źródeł archiwalnych, które były zapisane ręką kompozytora, możemy ponownie przyjrzeć się rękopisom muzycznym celem wyłonienia autografów. Z pewnością autografem nie jest określona w ten sposób przez D. Idaszak w katalogu gnieźnieńska Pastorella ex G (sygn. PL-GNd V/4). W spoczywającym w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie zbiorze po kapeli z Borku Wielkopolskiego udało się natomiast rozpoznać częściowy autograf: Litanii de BMV (zbiór po kapeli z Borku Wielkopolskiego, sygn. V/6). Pewne cechy pokrewne z pismem kompozytora wykazują także rękopisy zachowane w zbiorze świętogórskim.

Skróty:

PL-CZ – Archiwum OO. Paulinów na Jasnej Górze, Częstochowa

PL-GNd – Archiwum Archidiecezjalne, Gniezno

PL-GOkf – Biblioteka Księży Filipinów na Świętej Górze, Gostyń

PL-Pa – Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu.

Literatura: Ł. Gołębiowski Gry i zabawy różnych stanów w kraju całym, lub niektórych tylko prowincyach, Warszawa 1831; ks. W. Zientarski, Józef Zeidler, „Muzyka”, kwartalnik poświęcony historii i teorii muzyki, nr 4(47), R. XII, Warszawa 1967; ks. W. Zientarski, Kapela gostyńska. Wpływ księży filipinów na wielkopolską kulturę muzyczną, „Nasza Przeszłość” 1970, T. XXXII; R. Kołodziejczak Józef Zeidler (ok. 1744-1806), kantor, kompozytor, pisarz miejski. Nadpalone drzewo genealogiczne, Wrocław 2023, https://www.muzeum.gostyn.pl/i/dg/4232.pdf; R. Kołodziejczak Józef Zeidler jako dzierżawca Szczodrochowa. Przyczynek do historii życia artysty, „Rocznik Gostyński” 2023, nr 10; O. K. Meissner, Benedyktyni Opactwo Benedyktynów w Lubiniu, http://www.benedyktyni.net/opactwo-15021/historia-24403/dzieje-opactwa-24629.

P. Podejko Katalog tematyczny rękopisów i druków muzycznych kapeli wokalno-instrumentalnej na Jasnej Górze, „Studia Claromontana” XII, Kraków 1992; D. Idaszak Grodzisk Wielkopolski. Katalog tematyczny muzykaliów, Kraków 1993; D. Idaszak Źródła muzyczne Gniezna. Katalog tematyczny. Słownik muzyków, Kraków 2001; Muzyka u Księży Filipinów na Świętej Górze w Gostyniu, red. D. Idaszak (zawiera katalog tematyczny), Gostyń 2004; A. Mądry Barok, cz. 2: 1697–1795 Muzyka religijna i jej barokowy modus operandi, „Historia Muzyki Polskiej” t. III, Sutkowski Edition Warsaw, Warszawa 2013.

Źródła: AAP, Parafia Święciechowa: księgi chrztów, ślubów, zgonów: urodzenia 1764–1912, małżeństwa 1780-1854, zgony 1780–1911; sygn. 509/309/0; AAP, Parafia Święciechowa: księgi chrztów, ślubów, zgonów 1742, 1743, 1745; sygn. PM 300/14 i 15; Archiwum Filipinów Gostyń, Krótka księga osób pochowanych na cmentarzu świętogórskim, założona po ustaniu zarazy w roku Pańskim 1715, Gostyń 1715–1836;  sygn. A/1; APP, Cechy miasta Święciechowa [świadectwa prawego urodzenia] z lat 1641–1802; sygn. 53/1381/0/4/26 i 07/32; APP, Szczodrochowo w dzierżawie Józefa Zeydlera w latach 1794–1797 oraz sprawy sporne z opatem Stanisławem Kieszkowskim – kontakty, inwentarze, korespondencja w sprawie płatności, lata 1794–1798; sygn. 53/1444/0/2.5.1/406; Family History Library, film nr 1191639, Gostyń: akta urodzeń 1736–1779, zgonów 1780–1799, urodzeń 1780–1793; Muzeum Gostyń, sygn. 2131, Liber mortuorum 1817–1848, kościół św. Małgorzaty w Gostyniu.