logotypes-ue_ENG

Zach, Jan

Biogram i literatura

Zach Jan, Johann, ochrzcz. 26 XI 1713 Dehtáry (k. Brandýs nad Labem), †24 V 1773 Ellwangen (Jagst), czeski kompozytor i organista. Od 1724 przebywał w Pradze. W latach 30. działał tam jako skrzypek i organista w różnych kościołach, m.in. św. Gawła i św. Marcina. W tym okresie prawdopodobnie uczył się kompozycji i gry na organach u B. Černohorskiego. Mimo starań w 1737 nie otrzymał posady organisty w katedrze św. Wita. W latach 1737–40 komponował muzykę na tradycyjne procesje ku czci św. Jana Nepomucena. Później opuścił Czechy, ok. 1745 przebywał w Augsburgu, w 1745 został kapelmistrzem na dworze elektorskim w Moguncji. 4 X 1745 we Frankfurcie n. Menem jego mszę wykonano podczas uroczystości koronacyjnych cesarza Franciszka I. W 1746 Zach wyjechał do Włoch, a w 1747 do Czech. Z powodu trudnego charakteru i ekscentrycznego stylu bycia kompozytor został w 1750 zawieszony w obowiązkach muzyka na dworze w Moguncji, a w 1756 odwołany z posady. Następne lata spędził podróżując w poszukiwaniu stałego zajęcia; zarabiał na życie sprzedając swoje kompozycje oraz koncertując (jako skrzypek, klawikordzista, a także dyrygent) i ucząc. Odwiedził m.in. dwory w Koblencji (1757, 1760–63), Kolonii (1761, 1764, 1768), Darmstadcie, Dillingen, Würzburgu, Wallerstein oraz klasztory w Seligenstadt, Amorbach, Eberbach i — kilkakrotnie — w Stams. W latach 1771–72 ponownie przebywał we Włoszech. W różnych okresach działał jako nauczyciel muzyki, m.in. w jezuickiej szkole w Monachium. W I 1773 gościł po raz ostatni na dworze w Wallerstein. Zmarł w czasie podróży. Został pochowany w kościele św. Wolfganga w Ellwangen.

Twórczość Zacha należy do nurtu muzyki okresu przejściowego między barokiem i klasycyzmem. Spuścizna kompozytora nie została dotąd gruntownie przebadana i w przeważającej części pozostaje w rękopisach. Aktywność kompozytorską Zach rozwijał w dwóch dziedzinach: muzyki wokalno-instrumentalnej (religijnej) oraz instrumentalnej (solowej i zespołowej), przy czym większość utworów powstała dla dworu w Moguncji. Zach kontynuował tradycje szkoły B. Černohorskiego, sięgając w warstwie melodycznej i rytmicznej do czeskich pieśni i tańców ludowych. W twórczości religijnej obok tradycyjnej polifonii zaznaczają się wpływy współczesnych ośrodków włoskich — weneckiego i neapolitańskiego (np. styl koncertujący w odcinkach homofonicznych). Szczególnie wyrazistą ekspresją, osiągniętą często dzięki chromatycznej melodyce, odznaczają się Requiem C-dur, Missa solemnis i Stabat Mater. Kompozycje instrumentalne, stylistycznie i formalnie prezentują cechy okresu wczesnoklasycznego. Obok często stosowanej 3-częściowej budowy włoskiej uwertury kompozytor wprowadzał elementy stylu galant, zwłaszcza w zakresie zdobnictwa i figuracji (np. bas Albertiego).

Literatura: K. Komma Johann Zach und die tschechischen Musiker im deutschen Umbruch des 18. Jahrhunderts, Kassel 1938 (zawiera katalog tematyczny); A. Gottron i W. Senn J. Z., Kurmainzer Hofkapellmeister. Nachträge und Ergänzungen zum thematischen Verzeichnis sejner Kompositionen, „Mainzer Zeitschrift” XL, 1955 (zawiera uzupełnienie katalogu tematycznego); W. Senn Johann Zach. Reisen und Aufenthalte in Tirol, «Sborník Prací Filosofické Fakulty Brněnské Univerzity» XIV z. 9, 1965; H. Unverricht Der Komponist Johann Zach und sein Erbe, „Ellwanger Jahrbuch” 1980–81; T. Slavický Bohemicalia Zachiana I. Nové bohemikální prameny k životopisu Jana Zacha, „Hudební věda” XXXVIII, 2001; T. Slavický Bohemicalia Zachiana II. Pražské období Jana Zacha, „Hudebni veda” XXXIX, 2002; F. Gratl Die vokalen kirchenmusikalischen Werke Johann Zachs (1699?/1713–1773). Philologische und stilkritische Studien, dysertacja uniwersytetu w Innsbrucku, 2002 (zawiera katalog tematyczny).

Kompozycje i edycje

Kompozycje:

Instrumentalne:

orkiestrowe:

ok. 30 symfonii, w tym 9 na orkiestrę smyczkową

partity orkiestrowe

koncerty, m.in. 8 (?) na klawesyn, 5 (?) na flet, 1 na wiolonczelę, 1 na obój

kameralne:

Parthia D-dur na 2 oboje, 2 rogi i 2 fagoty

sonaty trio we na 2 skrzypce i b.c.

Sei sonate na klawesyn i skrzypce/flet, Paryż 1767

Sonata A-dur i Partita C-dur na klawesyn

3 preludia i 2 fugi na organy

Wokalno-instrumentalne:

38 mszy, w tym Missa solemnis D-dur na 4 głosy, chór, orkiestrę i b.c. oraz 3 requiem

hymny, m.in. 6 Te Deum, w tym D-dur na 3 głosy, chór, orkiestrę i b.c., Chrisie redemptor omnium na 4 głosy, chór, instrumenty smyczkowe i b.c.

psalmy, m.in. Beatus vir na 4 głosy, instrumenty smyczkowe i organy

2 Miserere

Stabat Mater, nieszpory, antyfony, responsoria, ofertoria, graduały, motety, arie kościelne i inne

 

Edycje:

3 preludia i 2 fugi na organy, wyd. O. Schmid, w: Ausgewählte Orgelwerke altböhmischer Meister, t. 1, Berlin ok. 1900

Preludium i fuga c-moll, wyd. także J. Racek i J. Reinberger, «Musica Antiqua Bohemica» XII, Praga 1953, 3. wyd. 1973 oraz J. Horá, w: Varhanní skladby starých českých mistrů, Praga 1992

symfonie — 2 na 2 skrzypiec i b.c., wyd. A. Gottron, «Hortus Musicus» CXLV, Kassel ok. 1956, A-dur na orkiestrę smyczkową, wyd. E. Hradecký, Praga 1956, A-dur, B-dur i F-dur na orkiestrę smyczkową, wyd. K. Šolc, Praga 1957, 5 na orkiestrę smyczkową, wyd. J. Pohanka, «Musica Antiqua Bohemica» XLIII, Praga 1960, 2. wyd. 1989

koncerty — c-moll na klawesyn i orkiestrę smyczkową, wyd. A. Gottron, «Nagels Musik-Archiv» CLXV, Kassel 1953, B-dur na obój i orkiestrę, wyd. M. Klement, Praga 1969, 2. wyd. 1980, C-dur na klawesyn i orkiestrę, wyd. W. Höckner, Lipsk ok. 1970, G-dur na flet i orkiestrę, wyciąg fortepianowy, wyd. A. Myslik, Praga 1978, D-dur na flet i małą orkiestrę, wyciąg fortepianowy, wyd. J. Kratochvíl, Praga 1987; Chrisie redemptor omnium, wyd. F. Hagele, Augsburg 1993; O magnum martyrium oraz Beatus vir, wyd. T. Slavický, Praga 2000 oraz 2001; Missa solemnis D-dur oraz Te Deum D-dur, wyd. N. Hein, Moguncja 2001 oraz Petersberg 2002