Zach, Jan

Zach Jan, Johann, ochrzcz. 26 XI 1713 Dehtáry (k. Brandýs nad Labem), †24 V 1773 Ellwangen (Jagst), czeski kompozytor i organista. Od 1724 przebywał w Pradze. W latach 30. działał tam jako skrzypek i organista w różnych kościołach, m.in. św. Gawła i św. Marcina. W tym okresie prawdopodobnie uczył się kompozycji i gry na organach u B. Černohorskiego. Mimo starań w 1737 nie otrzymał posady organisty w katedrze św. Wita. W latach 1737–40 komponował muzykę na tradycyjne procesje ku czci św. Jana Nepomucena. Później opuścił Czechy, ok. 1745 przebywał w Augsburgu, w 1745 został kapelmistrzem na dworze elektorskim w Moguncji. 4 X 1745 we Frankfurcie n. Menem jego mszę wykonano podczas uroczystości koronacyjnych cesarza Franciszka I. W 1746 Zach wyjechał do Włoch, a w 1747 do Czech. Z powodu trudnego charakteru i ekscentrycznego stylu bycia kompozytor został w 1750 zawieszony w obowiązkach muzyka na dworze w Moguncji, a w 1756 odwołany z posady. Następne lata spędził podróżując w poszukiwaniu stałego zajęcia; zarabiał na życie sprzedając swoje kompozycje oraz koncertując (jako skrzypek, klawikordzista, a także dyrygent) i ucząc. Odwiedził m.in. dwory w Koblencji (1757, 1760–63), Kolonii (1761, 1764, 1768), Darmstadcie, Dillingen, Würzburgu, Wallerstein oraz klasztory w Seligenstadt, Amorbach, Eberbach i — kilkakrotnie — w Stams. W latach 1771–72 ponownie przebywał we Włoszech. W różnych okresach działał jako nauczyciel muzyki, m.in. w jezuickiej szkole w Monachium. W I 1773 gościł po raz ostatni na dworze w Wallerstein. Zmarł w czasie podróży. Został pochowany w kościele św. Wolfganga w Ellwangen.

Twórczość Zacha należy do nurtu muzyki okresu przejściowego między barokiem i klasycyzmem. Spuścizna kompozytora nie została dotąd gruntownie przebadana i w przeważającej części pozostaje w rękopisach. Aktywność kompozytorską Zach rozwijał w dwóch dziedzinach: muzyki wokalno-instrumentalnej (religijnej) oraz instrumentalnej (solowej i zespołowej), przy czym większość utworów powstała dla dworu w Moguncji. Zach kontynuował tradycje szkoły B. Černohorskiego, sięgając w warstwie melodycznej i rytmicznej do czeskich pieśni i tańców ludowych. W twórczości religijnej obok tradycyjnej polifonii zaznaczają się wpływy współczesnych ośrodków włoskich — weneckiego i neapolitańskiego (np. styl koncertujący w odcinkach homofonicznych). Szczególnie wyrazistą ekspresją, osiągniętą często dzięki chromatycznej melodyce, odznaczają się Requiem C-dur, Missa solemnis i Stabat Mater. Kompozycje instrumentalne, stylistycznie i formalnie prezentują cechy okresu wczesnoklasycznego. Obok często stosowanej 3-częściowej budowy włoskiej uwertury kompozytor wprowadzał elementy stylu galant, zwłaszcza w zakresie zdobnictwa i figuracji (np. bas Albertiego).

Literatura: K. Komma Johann Zach und die tschechischen Musiker im deutschen Umbruch des 18. Jahrhunderts, Kassel 1938 (zawiera katalog tematyczny); A. Gottron i W. Senn J. Z., Kurmainzer Hofkapellmeister. Nachträge und Ergänzungen zum thematischen Verzeichnis sejner Kompositionen, „Mainzer Zeitschrift” XL, 1955 (zawiera uzupełnienie katalogu tematycznego); W. Senn Johann Zach. Reisen und Aufenthalte in Tirol, «Sborník Prací Filosofické Fakulty Brněnské Univerzity» XIV z. 9, 1965; H. Unverricht Der Komponist Johann Zach und sein Erbe, „Ellwanger Jahrbuch” 1980–81; T. Slavický Bohemicalia Zachiana I. Nové bohemikální prameny k životopisu Jana Zacha, „Hudební věda” XXXVIII, 2001; T. Slavický Bohemicalia Zachiana II. Pražské období Jana Zacha, „Hudebni veda” XXXIX, 2002; F. Gratl Die vokalen kirchenmusikalischen Werke Johann Zachs (1699?/1713–1773). Philologische und stilkritische Studien, dysertacja uniwersytetu w Innsbrucku, 2002 (zawiera katalog tematyczny).