Wyszniegradski, Wyschnegradsky, Iwan Aleksandrowicz, *16 (4) V 1893 Petersburg, †29 IX 1979 Paryż, rosyjski kompozytor. W latach 1911–15 pobierał prywatne lekcje harmonii, orkiestracji i kompozycji u N. Sokołowa (ucznia N. Rimskiego-Korsakowa). Studiował także prawo. Posiadał wszechstronne zainteresowania (m.in. matematyka, fizyka, chemia i filozofia Dalekiego Wschodu), które stały się podłożem jego pragnienia unifikacji sztuki i nauki. Początkowo był zafascynowany dziełami fortepianowymi A. Skriabina. Od ok. 1918 rozpoczął eksperymenty z ćwierćtonowym systemem dźwiękowym. Po raz pierwszy mikrotony zastosował w Chant douloureux et étude na skrzypce (nastrojone w systemie ⅓-, ¼-, ⅙-, ⅛-tonowym) i fortepian. W 1920 osiadł w Paryżu, gdzie pracował m.in. w fabryce fortepianów Pleyela. W 1922 i 1923 współpracował z W. Moellendorfem, R. Steinem, A. Hábą i J. Magerem w Berlinie, eksperymentując na polu mikrotonalności. W 1924 rozpoczął, trwające ok. 30 lat, prace badawcze nad swoim systemem teoretycznym, obejmującym relacje ⅓-, ¼-, ⅙-, ⅛-tonowe i zasady rytmiki. W 1924 wg jego projektu zbudowano w fabryce A. Forstera fortepian ćwierćtonowy z 3 klawiaturami. Swój system tonalny, oparty na idei wszechdźwiękowości (pansonorité), i technikę kompozycji Wyszniegradski przedstawił m.in. w Cosmos na 4 fortepiany i Etudes sur les densités et les volumes na 2 fortepiany. Jego utwory były transmitowane przez radio paryskie (1977) i wykonywane podczas koncertów.
Literatura: L. Gayden Iwan Wyszniegradski, Frankfurt n. Menem 1973; G. Eberle Iwan Wyszniegradski, ein russischer Pionier der Ultrachromatik, „Neue Zeitschrift für Musik” CXXXV, 1974; G.E Haas Die Verwirklichung einer Utopie. Ultrachromatik und nicht-oktavierende Tonräume, w: Harmonik im 20. Jahrhundert, red. C. Ganter, Wiedeń 1993; B. Barthelmes Raum und Klang. Das musikalische und theoretische Schaffen Ivan Wyschnegradskys, Hofheim 1995; Iwan Wyszniegradskij. Piramida żizni, red. E. Poldiajewa, Moskwa 2001; B. Barthelmes Der Künstler als ewiger Fremder. Kompositor. Reflexion der Emigration bei Ivan Vysnegradskij, w: Musik zwischen Emigration und Stalinismus. Russische Komponisten in den 1930er und 1940er fahren, red. F. Geiger, Weimar 2004.
Kompozycje:
w systemie półtonowym:
Instrumentalne:
2 préludes op. 2, na fortepian, 1916
4 fragments op. 5, na fortepian, także wersja na 2 fortepiany w systemie ćwierćtonowym, 1918
III Kwartet smyczkowy op. 38b, 1945–58
Etude sur le carré magique sonore op. 40, na fortepian, 1956
Polyphonies spatiales op. 39, na fortepian, fisharmonię, fale Martenota, perkusję i orkiestrę smyczkową, 1956
Prélude op. 38a, na fortepian, 1957
wokalno-instrumentalne:
La journée de l’existence dla recytatora, na chór ad libitum i orkiestrę, sł. kompozytor, 1917, zrewid. 1927 i 1939
L’automne op. 1, na bas-baryton i fortepian, sł. F. Nietzsche, 1917
w systemie ćwierćtonowym:
orkiestrowe:
5 variations sans thème et conclusion op. 33, 1952
Symfonia op. 51b, 1969
kameralne:
I Kwartet smyczkowy op. 13, 1924
II Kwartet smyczkowy op. 18, 1931,
Cosmos op. 28 na 4 fortepiany, 1940
Sonata op. 34, na altówkę i 2 fortepiany, 1945–59
Quatrième fragment symphonique op. 38c, na 4 fortepiany i fale Martenota, 1956
Trio smyczkowe op. 53, 1979
na 2 fortepiany:
Dithyrambe op. 12, 1924
Prélude et danse op. 16, 1926
Prélude et fugue op. 15, 1927
Prélude et fugue op. 21, 1932
Etudes sur les densités et les volumes op. 39a, 1956
Dialogue na 8 rąk, 1959
Etude sur les mouvements rotatoires op. 45a, 1961, wersja op. 45b na 3 fortepiany w systemie ⅙-tonowym i orkiestrę, 1961, wersja op. 45c, na 2 fortepiany w systemie ćwierćtonowym i orkiestrę kameralną, 1967
Intégrations op. 49, 1962
Wokalno-instrumentalne:
2 chants op. 9, na baryton i 2 fortepiany, sł. F. Nietzsche, 1923
Acte choréographique op. 27, na bas-baryton, chór, 4 fortepiany, perkusję oraz ad libitum: bałałajkę, altówkę i klarnet, sł. kompozytor, 1937
2 chants russes op. 29, na bas-baryton i 2 fortepiany, sł. A. Bely i W. Majakowski, 1941
***
Chant douloureux et étude op. 6, na skrzypce w systemie ⅓, ¼, ⅙, ⅛-tonowym i fortepian, 1918
Méditation sur deux thèmes de la journée de l’existence op. 7, na wiolonczelę w systemie ⅓, ¼, ⅙-tonowym i fortepian, 1919, zrewid. 1976
Chant nocturne op. 11, na skrzypce w systemie ¼, ⅙, ⅛-tonowym i 2 fortepiany w systemie ¼-tonowym, 1927
Prélude et fugue op. 30, na 3 fortepiany w systemie ⅙-tonowym, 1945
Arc-en-ciel op. 37, na 6 fortepianów w systemie ⅟12-tonowym, 1956
Carrillo micro-interval op. 44, na fortepian, 2 utwory: „Poème” w systemie ⅙-tonowym i „Etude” w systemie ⅟12-tonowym, 1958
Composition I op. 46a, na 3 fortepiany w systemie ⅙-tonowym, 1961
Dialoque à trois na 3 fortepiany w systemie ⅙-tonowym, 1974
Prace:
Manuel d’harmonie à quarts de ton, Paryż 1932
Préface à un traité d’harmonie par quartes superposées, „Polyphonie” III, 1949
La révolution ultrachromatique, „Vie musicale” II, 1952
L’ultrachromatisme et les espaces non octaviants, „La Revue Musicale” nr 290/291, 1972
Premier cahier Ivan Wyschnegradsky, pisma zebrane, Paryż 1985
La loi de la pansonorité, red. F. Jędrzejewski, Genewa 1996
