Wertheim, Juliusz

Wertheim Juliusz Edward, *24 IX 1880 Warszawa, †6 V 1928 Warszawa, polski kompozytor, pianista, dyrygent, pedagog i krytyk muzyczny. Syn Piotra Wertheima, bankiera warszawskiego, przyrodniego brata K. Tausiga i Aleksandry z d. Leo, śpiewaczki amatorki spokrewnionej z Kronenbergami. Gry na fortepianie uczył się od ok. 1892 u R. Strobla w Warszawie, następnie u H. Bartha i M. Moszkowskiego w Berlinie, kompozycję studiował u H. Urbana w Berlinie a od 1897 u Z. Noskowskiego w Instytucie Muzycznym w Warszawie (dyplom ze złotym medalem uzyskany w 1901); korzystał też ze wskazówek J. Śliwińskiego i A. Michałowskiego. Od 2 XII 1902 był członkiem komitetu WTM; 18 II 1902 debiutował w Filharmonii w Warszawie jako pianista, w 1903 jako kompozytor, 13 II 1904 jako dyrygent. Przed I wojną światową koncertował w Niemczech, we Francji, w Londynie, Ameryce Północnej i Petersburgu. Uczył gry na fortepianie w warszawskich szkołach muzycznych, m.in. w latach 1912–14 w Liceum Muzycznym L. Marczewskiego. W 1911 i 1913 dokonał w Warszawie kilku nagrań utworów Chopina dla niemieckiej firmy Favorite Record. W latach 1915–16 był członkiem zarządu Filharmonii i jej drugim dyrygentem, później również wracał do dyrygowania. W sali Hermana i Grossmana występował we własnych koncertach kompozytorskich i w wieczorach kameralnych; o wirtuozerskich ambicjach Wertheima świadczy jego 6 rozbudowanych repertuarowo recitali, które dał na przełomie lat 1918/19 (pierwszy 23 III 1918). W latach 1919–21 był profesorem instrumentacji, dyrygentury i czytania partytur w konserwatorium w Warszawie, do jego uczniów należeli m.in. B. Kon i P. Klecki (wcześniej, w latach 1916–19, prywatnie także R. Jasiński). Od IX 1921 do IX 1925 przebywał w Niemczech, gdzie odbyło się prawykonanie jego Wariacji symfonicznych, powtórzone w Warszawie 18 XI 1921. Od pierwszych lat po dyplomie pisał krytyki muzyczne, współpracując z „Kurierem Teatralnym”, „Kurierem Polskim” i „Epoką”. Zmarł nagle na estradzie Filharmonii w Warszawie, w trakcie prowadzenia wstępu do Śpiewaków norymberskich R. Wagnera; został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim.

Wertheim był znaną i lubianą postacią w środowisku muzycznym Warszawy, przyjaźnił się z wieloma polskimi i niemieckimi muzykami, którzy koncertowali w jego rezydencji (pałacyk na rogu al. Ujazdowskich i Pięknej) m.in. z W. Backhausem, J. Hoffmanem, A. Rubinsteinem, J. Śliwińskim, I. Friedmanem, R. Statkowskim, M. Moszkowskim. Wzajemna sympatia łączyła go także z K. Szymanowskim, którego cenił za wczesne utwory i Króla Rogera, ale ostro krytykował jego II i III Symfonię. Grę Wertheima cechowały zróżnicowany kolorystycznie dźwięk i subtelne frazowanie, co podkreślali liczni recenzenci. Jego twórczość jest dotychczas nieprzebadana i rozproszona. Był kompozytorem o tradycyjnej orientacji, ulegał estetyce romantyków (głównie R. Schumanna, F. Liszta, J. Brahmsa), w muzyce fortepianowej naśladował stylistykę wirtuozerskich opracowań K. Tausiga i F. Busoniego, podziwiał Chopina, Wagnera i R. Straussa. Przyczynił się do rozkwitu neoromantyzmu w muzyce polskiej. W twórczości Wertheima dominuje nastrój smutku; jego utwory cechuje staranne wypracowanie szczegółu, melodyjność, wyszukana metrorytmika, rozszerzona tonalność, pomysłowe chwyty pianistyczne i instrumentacyjne. Wyżyn wirtuozostwa sięgają Ballada op. 11 i Deux impromptus op. 6, a także skrzypcowa Sonata fis-moll, którą za życia Wertheima z powodzeniem grywali S. Barcewicz, G. Kulenkampff i S. Frenkel.

W swojej twórczości wokalno-instrumentalnej Wertheim odszedł od modelu pieśni postmoniuszkowskiej; w jego pieśniach warstwa słowna i muzyczna są doskonale powiązane wyrazowo, prowadząc do nastrojowej pieśni przekomponowanej; dominuje w nich model deklamacyjno-statyczny, z ostinatem lub nutą pedałową w partii fortepianowej, barwowo zbliżony do impresjonizmu. Wybór tekstów młodopolskich poetów (K. Tetmajer, L. Rydel, Z. Dębicki) wskazuje na modernistyczne tendencje w pieśniach. Za najlepsze polscy krytycy uznali 24 Lieder... op. 15, które już w 1917 wykonała w Warszawie F. Kaszowska; pieśni Wertheima śpiewali też jego siostra Joanna Koziełł-Poklewska i A. Myszuga. Pieśń Trzy łodzie z op. 16 nagrodzono na konkursie im. W. Żeleńskiego w Lublinie (1921), inna z tego cyklu pieśń: Nad wszystkiem co jest i było funkcjonuje we współczesnych wykonaniach i nagraniach. Większość rękopisów Wertheima spłonęła w Warszawie podczas II wojny światowej.

Literatura: A. Pol. [Poliński] Z teatru i muzyki, „Kurier Warszawski” 1908 nr 100; P. R. [Rytel] Wieczór kompozytorski Juliusza Wertheima, „Kurier Polski” 1919 nr 136; A. Wieniawski Śp. Juliusz Wertheim, „Rzeczpospolita” 1928 nr 136; Mieczysław Karłowicz w listach i wspomnieniach, oprac. H. Anders, Kraków 1960 (list do A. Chybińskiego z 14 VI 1906); Z. Drzewiecki Wspomnienia muzyka, Kraków 1971; K. Michałowski Adolf Chybiński a Młoda Polska w muzyce, w: Muzyka polska a modernizm, red. J. Ilnicka, Kraków 1981; Karol Szymanowski. Korespondencja, zebrała i oprac. T. Chylińska, t. 1 i 2, Kraków 1982 i 1994; R. Jasiński Zmierzch starego świata. Wspomnienia 1900–1945, Kraków 2006.