logotypes-ue_ENG

Wertheim, Juliusz

Biogram i literatura

Wertheim Juliusz Edward, *24 IX 1880 Warszawa, †6 V 1928 Warszawa, polski kompozytor, pianista, dyrygent, pedagog i krytyk muzyczny. Syn Piotra Wertheima, bankiera warszawskiego, przyrodniego brata K. Tausiga i Aleksandry z d. Leo, śpiewaczki amatorki spokrewnionej z Kronenbergami. Gry na fortepianie uczył się od ok. 1892 u R. Strobla w Warszawie, następnie u H. Bartha i M. Moszkowskiego w Berlinie, kompozycję studiował u H. Urbana w Berlinie a od 1897 u Z. Noskowskiego w Instytucie Muzycznym w Warszawie (dyplom ze złotym medalem uzyskany w 1901); korzystał też ze wskazówek J. Śliwińskiego i A. Michałowskiego. Od 2 XII 1902 był członkiem komitetu WTM; 18 II 1902 debiutował w Filharmonii w Warszawie jako pianista, w 1903 jako kompozytor, 13 II 1904 jako dyrygent. Przed I wojną światową koncertował w Niemczech, we Francji, w Londynie, Ameryce Północnej i Petersburgu. Uczył gry na fortepianie w warszawskich szkołach muzycznych, m.in. w latach 1912–14 w Liceum Muzycznym L. Marczewskiego. W 1911 i 1913 dokonał w Warszawie kilku nagrań utworów Chopina dla niemieckiej firmy Favorite Record. W latach 1915–16 był członkiem zarządu Filharmonii i jej drugim dyrygentem, później również wracał do dyrygowania. W sali Hermana i Grossmana występował we własnych koncertach kompozytorskich i w wieczorach kameralnych; o wirtuozerskich ambicjach Wertheima świadczy jego 6 rozbudowanych repertuarowo recitali, które dał na przełomie lat 1918/19 (pierwszy 23 III 1918). W latach 1919–21 był profesorem instrumentacji, dyrygentury i czytania partytur w konserwatorium w Warszawie, do jego uczniów należeli m.in. B. Kon i P. Klecki (wcześniej, w latach 1916–19, prywatnie także R. Jasiński). Od IX 1921 do IX 1925 przebywał w Niemczech, gdzie odbyło się prawykonanie jego Wariacji symfonicznych, powtórzone w Warszawie 18 XI 1921. Od pierwszych lat po dyplomie pisał krytyki muzyczne, współpracując z „Kurierem Teatralnym”, „Kurierem Polskim” i „Epoką”. Zmarł nagle na estradzie Filharmonii w Warszawie, w trakcie prowadzenia wstępu do Śpiewaków norymberskich R. Wagnera; został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim.

Wertheim był znaną i lubianą postacią w środowisku muzycznym Warszawy, przyjaźnił się z wieloma polskimi i niemieckimi muzykami, którzy koncertowali w jego rezydencji (pałacyk na rogu al. Ujazdowskich i Pięknej) m.in. z W. Backhausem, J. Hoffmanem, A. Rubinsteinem, J. Śliwińskim, I. Friedmanem, R. Statkowskim, M. Moszkowskim. Wzajemna sympatia łączyła go także z K. Szymanowskim, którego cenił za wczesne utwory i Króla Rogera, ale ostro krytykował jego II i III Symfonię. Grę Wertheima cechowały zróżnicowany kolorystycznie dźwięk i subtelne frazowanie, co podkreślali liczni recenzenci. Jego twórczość jest dotychczas nieprzebadana i rozproszona. Był kompozytorem o tradycyjnej orientacji, ulegał estetyce romantyków (głównie R. Schumanna, F. Liszta, J. Brahmsa), w muzyce fortepianowej naśladował stylistykę wirtuozerskich opracowań K. Tausiga i F. Busoniego, podziwiał Chopina, Wagnera i R. Straussa. Przyczynił się do rozkwitu neoromantyzmu w muzyce polskiej. W twórczości Wertheima dominuje nastrój smutku; jego utwory cechuje staranne wypracowanie szczegółu, melodyjność, wyszukana metrorytmika, rozszerzona tonalność, pomysłowe chwyty pianistyczne i instrumentacyjne. Wyżyn wirtuozostwa sięgają Ballada op. 11 i Deux impromptus op. 6, a także skrzypcowa Sonata fis-moll, którą za życia Wertheima z powodzeniem grywali S. Barcewicz, G. Kulenkampff i S. Frenkel.

W swojej twórczości wokalno-instrumentalnej Wertheim odszedł od modelu pieśni postmoniuszkowskiej; w jego pieśniach warstwa słowna i muzyczna są doskonale powiązane wyrazowo, prowadząc do nastrojowej pieśni przekomponowanej; dominuje w nich model deklamacyjno-statyczny, z ostinatem lub nutą pedałową w partii fortepianowej, barwowo zbliżony do impresjonizmu. Wybór tekstów młodopolskich poetów (K. Tetmajer, L. Rydel, Z. Dębicki) wskazuje na modernistyczne tendencje w pieśniach. Za najlepsze polscy krytycy uznali 24 Lieder... op. 15, które już w 1917 wykonała w Warszawie F. Kaszowska; pieśni Wertheima śpiewali też jego siostra Joanna Koziełł-Poklewska i A. Myszuga. Pieśń Trzy łodzie z op. 16 nagrodzono na konkursie im. W. Żeleńskiego w Lublinie (1921), inna z tego cyklu pieśń: Nad wszystkiem co jest i było funkcjonuje we współczesnych wykonaniach i nagraniach. Większość rękopisów Wertheima spłonęła w Warszawie podczas II wojny światowej.

Literatura: A. Pol. [Poliński] Z teatru i muzyki, „Kurier Warszawski” 1908 nr 100; P. R. [Rytel] Wieczór kompozytorski Juliusza Wertheima, „Kurier Polski” 1919 nr 136; A. Wieniawski Śp. Juliusz Wertheim, „Rzeczpospolita” 1928 nr 136; Mieczysław Karłowicz w listach i wspomnieniach, oprac. H. Anders, Kraków 1960 (list do A. Chybińskiego z 14 VI 1906); Z. Drzewiecki Wspomnienia muzyka, Kraków 1971; K. Michałowski Adolf Chybiński a Młoda Polska w muzyce, w: Muzyka polska a modernizm, red. J. Ilnicka, Kraków 1981; Karol Szymanowski. Korespondencja, zebrała i oprac. T. Chylińska, t. 1 i 2, Kraków 1982 i 1994; R. Jasiński Zmierzch starego świata. Wspomnienia 1900–1945, Kraków 2006.

Kompozycje

Instrumentalne:

Fantazja na fortepian i orkiestrę, przed 1901, wyk. 1902

Symfonia e-moll, 1902

Koncert fortepianowy h-moll op. 1, przed 1908

4 préludes op. 2 na fortepian, wyd. Warszawa 1910 Gebethner i Wolff

Deux préludes op. 5 na fortepian, wyd. Warszawa Gebethner i Wolff oraz Berlin A. Stahl, oba po 1910

Variations sur un thème original op. 4 na fortepian, wyd. Warszawa Gebethner i Wolff oraz Berlin A. Stahl, oba 1911

Sonata fis-moll op. 18 na fortepian i skrzypce, wyk. 8 XII 1917, nagroda MKiS 1919, wyd. Berlin 1922 N. Simrock, 2. wyd. Kraków 1957

Wariacje symfoniczne na temat własny op. 19, po 1918, wyd. Berlin ok. 1922 N. Simrock

Ballada op. 11 na fortepian, wyd. Berlin 1923 N. Simrock

Preludio in modo d’un variante basso ostinato e fuga op. 12 na fortepian, wyd. Berlin 1923 N. Simrock

Drei Weisen im polnischen Volkston op. 13 na fortepian, wyd. Berlin 1924 Ries & Erler

Zwei Klavierstücke op. 14 na fortepian, wyd. Berlin [1924] N. Simrock: nr 1 Humoreska, nr 2 Etude

Deux impromptus op. 6 na fortepian, wyd. Berlin b.r. Ries & Erler

Per aspera, poemat symfoniczny, wyk. kilka razy w Filharmonii w Warszawie

Wokalno-instrumentalne:

Trzy piosnki na głos i fortepian, sł. J. Kościelski i W. Kosiakiewicz, wyd. Warszawa ok. 1905 Gebethner i Wolff

Blada róża, pieśń na głos i fortepian, sł. K. Tetmajer, wyd. Warszawa przed 1910 Gebethner i Wolff

Brzozy, pieśń na głos i fortepian, sł. K. Tetmajer, wyd. Warszawa przed 1910 Gebethner i Wolff

Czarne motyle, pieśń na głos i fortepian, sł. Z. Dębicki, wyd. Warszawa ok. 1910 Gebethner i Wolff

Vier Lieder na głos i fortepian, sł. niem. H. Heine, K. Stieler, L. Grünfeld, wyd. Lipsk (?) ok. 1910 B & H

Cztery pieśni op. 8 na głos i fortepian, sł. W. Rapacki, wyd. Warszawa 1922 Gebethner i Wolff

Cztery pieśni op. 10 na głos i fortepian, sł. K. Tetmajer, K. Gliński, J. Lipińska, L. Rydel, wyd. Warszawa 1922 Gebethner i Wolff

24 Lieder... op. 15 na głos i fortepian, sł. niem. P. Rosegger, wyd. Berlin 1922 N. Simrock

7 Pieśni op. 16 na głos i fortepian, sł. J. Ejsmond, K. Tetmajer, S. Wyrzykowski, Z. Dębicki, 2 z., wyd. Warszawa 1924 Gebethner i Wolff

ponadto pieśni na głos i fortepian w seriach: «Choix des compositions...» R. Strobla, «Nowy album śpiewów...» F. Hoesicka i in.

Sceniczne:

Fata Morgana (Fatamorgana), opera, libretto J. Ejsmond, 2-aktowa (?), ok. 1926, fragm. (scena baletowa) wyk. przez orkiestrę PR w Warszawie w 1938

Romantyczni, opera wg komedii E. Rostanda, nieukończona