Wert, Giaches de

Wert, Vuert, Giaches, Jaches de, *1535 Gandawa (?), †6 V 1596 Mantua, flamandzki kompozytor. W wieku chłopięcym przybył do Italii, sprowadzony jako sopranista najprawdopodobniej przez Marię di Cardona lub jej męża Francesca d’Este. Na początku lat 50. związał się z rodem Gonzagów, najpierw w Novellara, a następnie w Mantui. W tym czasie odwiedzał również Ferrarę, gdzie poznał osobiście C. de Rore. Od 1556 pozostawał w służbie Alfonsa Gonzagi w Novellara, a w latach 1563–65 hiszpańskiego gubernatora Mediolanu. W 1565 przeniósł się do Mantui, gdzie książe Guglielmo Gonzaga zatrudnił go jako maestro di cappella zarówno swego zespołu dworskiego, jak i pałacowego kościoła S. Barbara. Funkcje te pełnił Wert do 1592, kiedy to podupadającego na zdrowiu kompozytora zastąpił G.G. Gastoldi. Pod koniec lat 70. Wert nawiązał kontakty z dworem d’Este. Liczne i długotrwałe pobyty w Ferrarze, gdzie poznał m.in. T. Tassa, doprowadziły nawet do udzielenia mu w 1584 reprymendy przez mantuańskiego pracodawcę. Uznaniu jakim cieszyła się twórczość Werta nie towarzyszyła pomyślność w życiu osobistym, naznaczonym m.in. upokarzającymi problemami rodzinnymi i niespełnionym uczuciem do słynnej śpiewaczki i poetki T. Molzy.

Wert, którego G.P. da Palestrina nazywa w jednym z listów „virtuoso così raro”, był przez swoich współczesnych ceniony m.in. za biegłość kontrapunktyczną (L. Zacconi) oraz umiejętność oddawania muzyką uczuć i słów (G.M. Artusi). Imponująca lista autorskich publikacji Werta obejmuje przede wszystkim twórczość madrygałową (ok. 200 utworów, w tym ok. 80 2–7-częściowych), bardzo zróżnicowaną pod względem stylistycznym i wyrazowym. Mimo przemian stylu, jakie można zaobserwować w kolejnych księgach madrygałów, już w pierwszych zbiorach pojawiają się cechy charakterystyczne dla jego dojrzałej twórczości, takie jak śmiałe zestawienia współbrzmień i chromatyka (Novo amor z księgi 3), deklamacyjna faktura (madrygały 4-głosowe), czy „koncertujące” przeciwstawianie głosów wyższych niższym. Utwory z późniejszych publikacjach Werta (od księgi 5, zwłaszcza 7 i 8) cechuje przede wszystkim większe skontrastowanie odcinków kompozycji pod względem rytmicznym i fakturalnym. Do najbardziej oryginalnych osiągnięć Werta należy księga 8, powstała z myślą o ferraryjskim zespole concerto delle donne. Utwory z tego zbioru – przeznaczone w większości na 3 głosy żeńskie, przeciwstawiane 2 niższym – wyróżniają się wirtuozyjnym traktowaniem głosów, wykonujących skomplikowane rytmicznie passaggi. Muzyczną ilustrację tekstu realizował Wert m.in. wprowadzając chromatykę i odważne zwroty melodyczne (skok septymy w Amor, io fallo z księgi 2, dwa kolejne skoki kwinty w dół w Solo e pensoso z księgi 7), oryginalnie kształtując motywy melodyczno-rytmiczne (repetycja na krótkich wartościach, po której następuje skok decymy na wartość długą w Forsennata gridava z księgi 8), wykorzystując niski rejestr w połączeniu z recitativo corale (Giunto a la tomba z księgi 7), stosując nietypowe rozwiązania fakturalne (szybkie przebiegi po rozłożonych trójdźwiękach w fauxbourdonowych miksturach w Solo e pensoso) oraz efekty onomatopeiczne (naśladowanie gry liry w canzonetcie Dica chi vuol). Uważa się, że pierwsze księgi madrygałów pozostają pod wpływem C. de Rore, którego Wert znał osobiście. Natomiast sam Wert wywarł znaczny wpływ na twórczość madrygałową L. Marenzia i C. Monteverdiego. Równocześnie porównania utworów pisanych do tych samych tekstów przez trzech mistrzów pozwalają zaobserwować różnice w ich koncepcjach umuzyczniania poezji. Twórczość religijna Werta związana jest głównie z jego obowiązkami w kościele S. Barbara. Obejmuje m.in. szereg motetów, proste opracowania hymnów łacińskich typu alternatim, mszę opartą na własnym motecie (Transeunte Domino) oraz msze oparte na melodiach chorałowych (Missa dominicalis, z odcinkami wykonywanymi alternatim).

Literatura: C. MacClintock Giaches de Wert (1535–1596). Life and Works, «Musicological Studies and Documents» XVII, Rzym 1966; M. Bernstein The Hymns of Giaches de Wert, w: Studies in Musicology, księga pamiątkowa G. Haydona, red. J.W. Pruett, Chapel Hill 1969; P.M. Tagmann La cappella dei maestri cantori della basilica palatina di Santa Barbara a Mantova (1565–1630), „Civiltà mantovana” IV, 1970; A. Newcomb The Madrigal at Ferrara 1579–1597, 2 t., «Princeton Studies in Music» VII, Princeton (New Jersey) 1980; H.M. Brown Petrarch in Naples. Notes on the Formation of Giaches de Wert’s Style, w: Altro Polo. Essays on Italian Music in the Cinquecento, red. R. Charteris, Sydney 1990; I. Fenlon Patronage, Music and Liturgy in Renaissance Mantua, w: Plainsong in the Age of Polyphony, red. T. Kelly, Cambridge 1992; G. Tomlinson Giaches de Wert and the Discourse of Petrarchism, w: Culturas musicales del Mediterraneo y sus ramificaciones, materiały z XV międzynarodowego kongresu muzykologicznego w Madrycie 1992, „Revista de Musicología” XVI, 1993; L. Finscher Giaches de Wert „Io non son però morto” (8. Madrigalbuch, 1586), w: Chormusik und Analyse, red. H. Poos, Moguncja 1997; I. Fenlon Giaches de Wert and the Palatine Basilica of Santa Barbara. Music, Liturgy and Design, J. Haar Arioso and Canzonetta. Rhythm as a Stylistic Determinant in the Madrigals of Gichaes de Wert oraz A. Newcomb Wert. A Re-Evaluation of the Early Years in Particular, w: Giaches de Wert (1535-–596) and his Time. Migration of Musicians to and from the Low Countries (c. 1400–1600), materiały z kolokwium w Antwerpii 1996, red. B. Bouckaert i E. Schreurs, „Yearbook of Alamire Foundation” III, Leuven 1999; I. Fenlon Giaches de Wert. Letters and Documents, Paryż 1999; I. Fenlon Giaches de Wert at Novellara oraz J.A. Owens Marenzio and Wert. Read Tasso. A Study in Contrasting Aesthetic, „Early Music” XXVII, 1999; L. Mari Un contributo all’ „Opera Omnia” di Giaches de Wert. La „Missa trenseunte Domino” nel codice mantovano Sforza 1614–1616, w: Barocco Padano 4, red. A. Colzani i inni, Como 2006; I. Fenlon Renaissance Novellara: Musical Life in the Gonzaga Hinterland, „Music & Letters” XCI, 4, 2010; A. Newcomb The Ballata and the “Free” Madrigal in the Second Half of the Sixteenth Century, „Journal of the American Musicological Society”, LXIII, 3, 2010; H. Schick Melische Dichtung und Vokalfarbenmusik im Madrigal: Giaches de Wert vertont Tasso, „Musikforschung” LXIV, 3, 2011;  A. MacNeil Music for Margherita Farnese, w ks. pam. W.F. Prizera, red. K.K. Forney, J.L. Smith, Hillsdale 2012; D.C. Sanders Music at the Gonzaga Court in Mantua, Lanham 2012; E. Pantini Quale edizione de La Gerusalemme liberata leggeva Giaches de Wert? w: Sì canta l’empia...: Renaissance et opéra/Rinascimento e opera, red. C. Faverzani, Lucca 2016.