Werner Gregor Joseph, *28 I 1693 Ybbs an der Donau (Dolna Austria), †3 III 1766 Eisenstadt, austriacki kompozytor. Mając 11 lat, został po śmierci ojca wysłany do Melk, gdzie początkowo uczył się w gimnazjum, a następnie od ok. 1712–13 studiował (prawdopodobnie teologię) w opactwie benedyktyńskim. Tam też 3 lata później (1715 lub 1716) został organistą. Nie jest znana data przybycia Wernera do Wiednia – wiadomo, że wcześniej podróżował po południowych Niemczech, m.in. w Augsburgu poznał późniejszego wydawcę swych utworów, Johanna Jakoba Lottera. W Wiedniu kontaktował się z kapelmistrzem dworu cesarskiego J.J. Fuxem (niektórzy historycy przypuszczają, że był jego uczniem). Tam też w katedrze św. Szczepana 27 I 1727 wziął ślub z Anną Christiną Busch (1704–1753); z czworga ich dzieci Anton Joseph Johann Nepomuk (*1731) i Johann Nepomuk Paul (1734–1799) zostali muzykami. Werner, będąc już uznanym muzykiem, w 1728 otrzymał posadę kapelmistrza na dworze książąt Esterházy w Eisenstadt. Miał wielkie zasługi w podniesieniu poziomu kapeli dworskiej; wykształcił wielu muzyków. W 1761 Pal Antal zatrudnił jako wicekapelmistrza J. Haydna, któremu w 1762 książę Miklós József powierzył zespół Kammermusik i obowiązki tworzenia oprawy muzycznej uroczystości dworskich oraz (od 1763) prowadzenia przedstawień operowych, przy zachowaniu przez Wernera do końca życia funkcji Oberhofkapellmeistera i kierownikiem zespołu muzyki kościelnej (Kirchenensemble).
Teoretycy poświęcają wiele uwagi relacjom między Wernerem (autorytetem muzycznym na dworze w Eisenstadt) i Haydnem, jego następcą; dzieliła ich zarówno duża różnica wieku (39 lat) jak i uprawiany styl kompozytorski. Haydn darzył Wernera szacunkiem, mimo doznawanych z jego strony przykrości (słynne Regulatio Chori Kissmartoniensis, w którym Haydn został upomniany za „lenistwo i brak dyscypliny wśród muzyków” w kierowanym przez niego zespole). Starał się zyskać aprobatę Wernera, wprowadzając do swoich utworów części polifoniczne (np. fugi w finałach Symfonii G-dur Hob. 1/3 oraz F-dur Hob. 1/40) oraz stosując technikę cantus firmus (np. w I i II cz. Symfonii d-moll „Lamentatione” Hob. 1/26); w 1804 uczcił pamięć Wernera, publikując w firmie Artaria opracowania na kwartet smyczkowy sześciu fug Wernera z jego oratoriów.
Muzyka Wernera utrzymana jest w stylu późnobarokowym. Kompozytor był zdeklarowanym przeciwnikiem nowych idei (klasycyzmu), które uważał za przejaw upadku muzyki. Jego bogaty dorobek obejmuje zarówno muzykę wokalną, jak i instrumentalną (m.in. koncerty, 3- i 4-częściowe symfonie, sonaty triowe i inne utwory na 2 skrzypiec i basso continuo, kwartety smyczkowe, pastorale na organy i inne instrumenty, utwory organowe). Do najbardziej znanych dzieł Wernera należą oratoria z lat 1742–49, oparte na wątkach biblijnych, związanych z postaciami Holofernesa (1742), Absalona (1743), Estery (1746), Hioba (1748) i Adama (1749), lecz największy rozgłos zyskało oratorium Der von der Gerechtigkeit abgeschreckte (...) verlohrene Sohn (1747). W kantatach świeckich i utworach na adwent i Boże Narodzenie (np. Pastorella de nativitate Domini) kompozytor wprowadzał motywy wzorowane na prostych pieśniach ludowych, natomiast w utworach religijnych melodie chorałowe (np. chorał Ein Kind geborn zu Bethlehem w preludium chorałowym Puer natus in Bethlehem). Po 1761 Werner poświęcił się wyłącznie muzyce kościelnej, tworząc msze, motety, sonaty kościelne, nieszpory, hymny, antyfony maryjne, litanie, oratoria na Wielki Piątek, liczne pieśni i arie. Jako mistrz techniki kontrapunktu nawiązywał do tradycji J.J. Fuxa (zwłaszcza w mszach a cappella), natomiast w mszach koncertujących, w których widoczne są wpływy stylu neapolitańskiego (z dominującą rolą kantyleny), operował kontrastem fakturalnym, przeciwstawiając fragmenty solowe chóralnym, partie figuracyjne prostym sylabicznym, przy czym instrumenty, obok zdwojenia partii wokalnej, pełnią także rolę koncertującą, a wprowadzając w niektórych częściach instrumenty dęte i kotły, Werner wzbogacał brzmienie i podkreślał uroczysty charakter utworów.
Kompozycje Wernera zachowały się głównie w rękopisach – za jego życia zostały wydane jedynie Symphoniae sex senaeque, preludia chorałowe (m.in. Puer natus in Bethlehem), kantaty świeckie Zwey neue und extra lustige musicalische Tafel-Stücke oraz 12 suit instrumentalnych pt. Neuer und sehr curios-musicalischer Instrumental-Calender, będących muzyczną charakterystyką wszystkich miesięcy roku, dzięki zastosowaniu oryginalnych efektów ilustracyjnych.
Literatura: J. Härich Thematisches Verzeichnis der Werke Gregor Joseph Werners in den Beständen des Esterházy-Archiv, rękopis w Orszägos Széchényi Könyvtár w Budapeszcie; H. Dopf Die Messenkompositionen Gregor Joseph Werners, dysertacja uniwersytetu w Innsbrucku, 1956 (zawiera wykaz mszy); F. Stein Der musikalische Instrumentalkalender. Zu Leben und Wirken von Gregorius Josephus Werner, „Musica” XI, 1957, także w „Hausmusik” XXII, 1958; R. Moder Gregor Joseph Werner. Ein Meister des ausgehenden musikalischen Barock in Eisenstadt, „Burgenländische Heimatblätter” XXI, 1959; L. Somfai Haydns Tribut an seinen Vorgänger Werner, Haydn Jahrbuch II, 1963/64; O. Pausch Die Herkunft Gregor Joseph Werners mit einer Studie über musiktheoretische Lehrbücher aus dem Besitz des Meisters, Wiedeń 1975; R. Moder Gregor Joseph Werner. Ein echt österreichisches Komponistenschicksal, «Singende Kirche» XXXII, 1985; Z. Farkas Imitacio es ellenporit Gregor Joseph Werner oratorium-araiban, „Zenetudomanyi folyoirat” XXXV, 1994; J. Pratl, H. Scheck Regesten deresterhäzyschen Acta musicalia und Acta theatralia in Budapest, Tutzing 2004.
Kompozycje
(zach. w rękopisach, m.in. w Esterházy-Archiv z Eisenstadt, obec. w Nationalbibliothek Szechenyi w Budapeszcie, Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu, Országos Széchényi Kónyvtár w Budapeszcie, Conservatoire Royal de Musique w Brukseli):
msze:
5 a cappella, 17 na głosy solowe, instrumenty smyczkowe i dęte, niektóre z kotłami, m.in. Missa festivalis e brevis na 4 głosy, chór męski, organy i orkiestrę smyczkową, 1759, 3 requiem
ok. 75 antyfon maryjnych, m.in. Salve Regina B-dur na chór, instrumenty smyczkowe i organy, Salve Regina g-moll na
bas, 2 skrzypiec, altówkę i b.c., Alma Redemptoris Mater na głosy solowe, chór i orkiestrę
hymny, m.in. 3 Te Deum, litanie
nieszpory
ofertoria
Pastorella de nativitate Domini na 4 głosy, 2 oboje, 2 skrzypiec i b.c.
liczne arie i pieśni na adwent i Boże Narodzenie, m.in. Tag der ist so freundereich na 4 głosy i b.c.
kantaty:
Weihnachtslied na głosy solowe, chór, instrumenty smyczkowe i organy, 1757
Zwey neue und extra lustige musicalische Tafel-Stücke, na 4–5 głosów, 2 skrzypiec i b.c., Augsburg b.r.: 1. Der Wiennerische Tändlmarckt, 2. Die Bauren-Richters-Wahl
oratoria:
Fasciculus Myrrhae dilectus, oder das geliebte Mhyrrenbüschel, wyk. Eisenstadt 1729
Die betrübte Tochter Zion, oder die unter dem Kreuz nach Ruhe verlangende Seele, wyk. Eisenstadt 1732
Mater dolorum, das ist Die schmerzhafte Mutter, wyk. Eisenstadt 1733
Der so eyjfrig in sein Schäflein verliebte (...) gute Hirt, wyk. Eisenstadt 1739
Die von dem stoltzen Holoferne bis zum Todtgebreste (...) Stadt Bethulia, wyk. Eisenstadt 1742
Der so treuals heyllos wider seinen sanfftmüthigen Vatter rebellierende Sohn Absolon, wyk. Eisenstadt 1743
Der keusche Joseph, wyk. Eisenstadt 1744
Die allgemeine Auferstehung, wyk. Eisenstadt 1745
Die glück-seeligst vermählte und bis zum höchsten Gipfel der Ehren erhobene Durchlauchtige Braut Esther, wyk. Eisenstadt 1746
Der von der Gerechtigkeit abgeschreckte (...) verlohrene Sohn, wyk. Eisenstadt 1747
Der jammer-volle, so gedultig als unschuldig-leydende Hussiten Fürst Job, wyk. Eisenstadt 1748
Adam, wyk. Eisenstadt 1749
Die durch des Neides Trieb auf das grimmigst gehaste Tugend, oder der (...) bis zum Tod verfolgte David, wyk. Eisenstadt 1750
Daniel, wyk. Eisenstadt 1752
Judas Makkabeus, wyk. Eisenstadt 1757
Der Tod des heiligen Johann von Nepomuk, wyk. Eisenstadt 1757
Tobias, wyk. Eisenstadt 1759
Debora, sł. A. Tauffer, wyk. Eisenstadt 1760
Schmerzhafter Wiederhall des Davidischen Thränenliedes, wyk. Eisenstadt b.r.
instrumentalne:
Symphoniae sex senaeque sonatae na 2 skrzypiec i b.c., Augsburg 1735
Neuer und sehr curios-musicalischer Instrumental-Calender na 2 skrzypiec i instrument basowy/klawesyn, Augsburg 1748
2 Hirtenmusiken zur Weihnacht na 2 skrzypiec, altówkę i b.c.
pastorale — 13 na 2 skrzypiec, altówkę i b.c., 1 na 2 oboje, 2 skrzypiec i b.c., 1 na organy, flet, 2 skrzypiec, altówkę i b.c., 3 na klawesyn, 2 skrzypiec, altówkę i b.c., 1 na skrzypce solo, 2 skrzypiec, altówkę i b.c.
koncerty — na organy, na klawesyn, na flet, na obój, na wiolonczelę
Symphonia da chiesa D-dur na kwartet smyczkowy i b.c., 1759
VI Fugen in Quartetten na kwartet smyczkowy, wyd. J. Haydn, Wiedeń 1804 (fragm. z oratoriów Wernera)
ok. 20 sonat i sonatin na 2 skrzypiec, wiolonczelę i b.c.
utwory organowe, m.in. preludium chorałowe Puer natus in Bethlehem, Lipsk 1733.
Edycje
Hirtenkantate zur Christnacht (Pastorella de nativitate Domini), wyd. E.E Schmid, Kassel 1934
Hirtenmusik zur Weihnacht na 2 skrzypiec, altówkę i b.c., wyd. E.E Schmid, Kassel 1934, 2. wyd. 1956
Pastorella zur Weihnacht na organy solo, 2 skrzypiec, altówkę i b.c., wyd. E.F. Schmid, Kassel 1935, 1939, 1952, 1956
6 Präludien und Fugen (1804), wyd. E.E Schmid, Landsberg am Lech 1955–57, wyd. także W. Höckner, Wilhelmshaven 1963
Neuer und sehr curios-musicalischer Instrumental-Calender, w: Musikalischer Instrumental-Kalender, wyd. F. Stein, «Das Erbe Deutscher Musik» XXXI, Kassel 1956
Concerto per la camera à 4 na wiolonczelę solo, 2 skrzypiec i instrument basowy, wyd. R. Moder, Hamburg 1960
kantaty Wienerischer Tandlmarkt i Die Bauren-Richters-Wahl, wyd. R. Moder, «Diletto Musicale» nr 81 i nr 171, Wiedeń 1961, 1968
Koncert organowy B-dur, wyd. J. Vécsey, «Musica Rinata» V, Budapeszt 1964, wyd. także R. Moder, «Diletto Musicale» nr 397, Wiedeń 1975
Te Deum C-dur, wyd. I. Sulyok, Wiedeń 1968
6 preludiów oratoryjnych, wyd. J. Vecsey, «Musica Rinata» XII–XIII, Budapeszt 1968
Requiem g-moll na 4 głosy, chór, instrument smyczkowy i organy, wyd. I. Sulyok, Wiedeń 1969
Weihnachtslied, kantata, wyd. Z. Falvy, Moguncja 1969
Salve Regina B-dur, wyd. H.O. Koch, Hilversum 1969, wyd. także A. Garri i K. Carlson, Frankfurt n. Menem 2005
Symphonia da chiesa D-dur, wyd. I. Sulyok, «Diletto Musicale» nr 315, Wiedeń 1969
7 sonatin na 2 skrzypiec, wiolonczelę i b.c., wyd. P. Gombás, M. Kovács, I. Mezö i L. Tardy, «Diletto Musicale» nr 389–395, Wiedeń 1970
Concerto à 3 na flet/skrzypce, skrzypce i b.c. oraz Concerto à 4 na flet, 2 skrzypiec i b.c., wyd. R. Moder, «Diletto Musicale» nr 398 i nr 399, Wiedeń 1971
Missa festivalis e brevis, wyd. D. Revesz, Zurych 1971
Symphoniae sex senaeque sonatae, wyd. R. Moder, «Diletto Musicale» nr 401–406, Wiedeń 1971, 1976
8 Triosonaten na 2 skrzypiec i b.c., wyd. K. Komlós, Budapeszt 1980
2 Pastorellen, wyd. J.-H. Koch, Kolonia 2002
Salve Regina g-moll, wyd. A. Garri i K. Carlson, Frankfurt n. Menem 2008.