Werner, Gregor Joseph

Werner Gregor Joseph, *28 I 1693 Ybbs an der Donau (Dolna Austria), †3 III 1766 Eisenstadt, austriacki kompozytor. Mając 11 lat, został po śmierci ojca wysłany do Melk, gdzie początkowo uczył się w gimnazjum, a następnie od ok. 1712–13 studiował (prawdopodobnie teologię) w opactwie benedyktyńskim. Tam też 3 lata później (1715 lub 1716) został organistą. Nie jest znana data przybycia Wernera do Wiednia – wiadomo, że wcześniej podróżował po południowych Niemczech, m.in. w Augsburgu poznał późniejszego wydawcę swych utworów, Johanna Jakoba Lottera. W Wiedniu kontaktował się z kapelmistrzem dworu cesarskiego J.J. Fuxem (niektórzy historycy przypuszczają, że był jego uczniem). Tam też w katedrze św. Szczepana 27 I 1727 wziął ślub z Anną Christiną Busch (1704–1753); z czworga ich dzieci Anton Joseph Johann Nepomuk (*1731) i Johann Nepomuk Paul (1734–1799) zostali muzykami. Werner, będąc już uznanym muzykiem, w 1728 otrzymał posadę kapelmistrza na dworze książąt Esterházy w Eisenstadt. Miał wielkie zasługi w podniesieniu poziomu kapeli dworskiej; wykształcił wielu muzyków. W 1761 Pal Antal zatrudnił jako wicekapelmistrza J. Haydna, któremu w 1762 książę Miklós József powierzył zespół Kammermusik i obowiązki tworzenia oprawy muzycznej uroczystości dworskich oraz (od 1763) prowadzenia przedstawień operowych, przy zachowaniu przez Wernera do końca życia funkcji Oberhofkapellmeistera i kierownikiem zespołu muzyki kościelnej (Kirchenensemble).

Teoretycy poświęcają wiele uwagi relacjom między Wernerem (autorytetem muzycznym na dworze w Eisenstadt) i Haydnem, jego następcą; dzieliła ich zarówno duża różnica wieku (39 lat) jak i uprawiany styl kompozytorski. Haydn darzył Wernera szacunkiem, mimo doznawanych z jego strony przykrości (słynne Regulatio Chori Kissmartoniensis, w którym Haydn został upomniany za „lenistwo i brak dyscypliny wśród muzyków” w kierowanym przez niego zespole). Starał się zyskać aprobatę Wernera, wprowadzając do swoich utworów części polifoniczne (np. fugi w finałach Symfonii G-dur Hob. 1/3 oraz F-dur Hob. 1/40) oraz stosując technikę cantus firmus (np. w I i II cz. Symfonii d-moll „Lamentatione” Hob. 1/26); w 1804 uczcił pamięć Wernera, publikując w firmie Artaria opracowania na kwartet smyczkowy sześciu fug Wernera z jego oratoriów.

Muzyka Wernera utrzymana jest w stylu późnobarokowym. Kompozytor był zdeklarowanym przeciwnikiem nowych idei (klasycyzmu), które uważał za przejaw upadku muzyki. Jego bogaty dorobek obejmuje zarówno muzykę wokalną, jak i instrumentalną (m.in. koncerty, 3- i 4-częściowe symfonie, sonaty triowe i inne utwory na 2 skrzypiec i basso continuo, kwartety smyczkowe, pastorale na organy i inne instrumenty, utwory organowe). Do najbardziej znanych dzieł Wernera należą oratoria z lat 1742–49, oparte na wątkach biblijnych, związanych z postaciami Holofernesa (1742), Absalona (1743), Estery (1746), Hioba (1748) i Adama (1749), lecz największy rozgłos zyskało oratorium Der von der Gerechtigkeit abgeschreckte (…) verlohrene Sohn (1747). W kantatach świeckich i utworach na adwent i Boże Narodzenie (np. Pastorella de nativitate Domini) kompozytor wprowadzał motywy wzorowane na prostych pieśniach ludowych, natomiast w utworach religijnych melodie chorałowe (np. chorał Ein Kind geborn zu Bethlehem w preludium chorałowym Puer natus in Bethlehem). Po 1761 Werner poświęcił się wyłącznie muzyce kościelnej, tworząc msze, motety, sonaty kościelne, nieszpory, hymny, antyfony maryjne, litanie, oratoria na Wielki Piątek, liczne pieśni i arie. Jako mistrz techniki kontrapunktu nawiązywał do tradycji J.J. Fuxa (zwłaszcza w mszach a cappella), natomiast w mszach koncertujących, w których widoczne są wpływy stylu neapolitańskiego (z dominującą rolą kantyleny), operował kontrastem fakturalnym, przeciwstawiając fragmenty solowe chóralnym, partie figuracyjne prostym sylabicznym, przy czym instrumenty, obok zdwojenia partii wokalnej, pełnią także rolę koncertującą, a wprowadzając w niektórych częściach instrumenty dęte i kotły, Werner wzbogacał brzmienie i podkreślał uroczysty charakter utworów.

Kompozycje Wernera zachowały się głównie w rękopisach – za jego życia zostały wydane jedynie Symphoniae sex senaeque, preludia chorałowe (m.in. Puer natus in Bethlehem), kantaty świeckie Zwey neue und extra lustige musicalische Tafel-Stücke oraz 12 suit instrumentalnych pt. Neuer und sehr curios-musicalischer Instrumental-Calender, będących muzyczną charakterystyką wszystkich miesięcy roku, dzięki zastosowaniu oryginalnych efektów ilustracyjnych.

Literatura: J. Härich Thematisches Verzeichnis der Werke Gregor Joseph Werners in den Beständen des Esterházy-Archiv, rękopis w Orszägos Széchényi Könyvtár w Budapeszcie; H. Dopf Die Messenkompositionen Gregor Joseph Werners, dysertacja uniwersytetu w Innsbrucku, 1956 (zawiera wykaz mszy); F. Stein Der musikalische Instrumentalkalender. Zu Leben und Wirken von Gregorius Josephus Werner, „Musica” XI, 1957, także w „Hausmusik” XXII, 1958; R. Moder Gregor Joseph Werner. Ein Meister des ausgehenden musikalischen Barock in Eisenstadt, „Burgenländische Heimatblätter” XXI, 1959; L. Somfai Haydns Tribut an seinen Vorgänger Werner, Haydn Jahrbuch II, 1963/64; O. Pausch Die Herkunft Gregor Joseph Werners mit einer Studie über musiktheoretische Lehrbücher aus dem Besitz des Meisters, Wiedeń 1975; R. Moder Gregor Joseph Werner. Ein echt österreichisches Komponistenschicksal, «Singende Kirche» XXXII, 1985; Z. Farkas Imitacio es ellenporit Gregor Joseph Werner oratorium-araiban, „Zenetudomanyi folyoirat” XXXV, 1994; J. Pratl, H. Scheck Regesten deresterhäzyschen Acta musicalia und Acta theatralia in Budapest, Tutzing 2004.