Werckmeister, Andreas

Werckmeister [w’erkmajster] Andreas, *30 XI 1645 Benneckenstein (Turyngia), †26 X 1706 Halberstadt, niemiecki teoretyk muzyki, organista i kompozytor. Rodzice wcześnie rozpoznali w nim talent muzyczny i posłali do stryja, Christiana Werckmeistera, organisty w Bennungen (k. Sangerhausen), aby uczył się gry na organach i zdobywał ogólną wiedzę. W 1660 rozpoczął naukę w gimnazjum w Nordhausen, w 1662 przeniósł się do gimnazjum w Quedlinburgu, gdzie kantorem był inny jego stryj, Victor Werckmeister. W latach 1664–74 Werckmeister był organistą w Hasselfelde (k. Blankenburga), następnie krótko w Elbingerode; w 1675 powrócił do Quedlinburga, gdzie za rekomendacją stryja został organistą w kolegiacie św. Serwacjusza oraz na dworze Anny Zofii, księżnej Palatynatu, a od 1677 także w Wipertkirche; od 1696 był organistą w Martinskirche w Halberstadt.

Werckmeister nie miał wykształcenia uniwersyteckiego, lecz drogą lektury zdobył szeroką wiedzę w zakresie teologii, matematyki, muzyki i filozofii. W swoich pismach powoływał się często na autorów niemieckich, jak O. Gibelius, J. Kuhnau i M. Praetorius; znał też prace włoskich autorów (V. Galilei i G. Zarlino). W traktatach Werckmeister przedstawia się jako myśliciel głęboko religijny, przywiązany do tradycji, niekiedy bliższy problemom średniowiecza niż nowym prądom przenikającym do Niemiec z Francji i Włoch. Studiowanie muzyki było dla Werckmeistera odkrywaniem zawartego w niej pierwiastka boskiego i wykazywaniem, jak myśl muzyczna realizuje się przy zastosowaniu zasad matematycznych ustanowionych przez Boga; w Musicae mathematicae Hodegus curiosus… (1686) pisał: „Muzyka to wiedza matematyczna, która poprzez liczby ukazuje nam właściwe różnice i proporcje dźwięków, z których możemy tworzyć odpowiednią, naturalną harmonię”. Z tymi poglądami wiązało się jednak myślenie nowoczesne, uznające wbrew średniowieczu prymat porządku harmonicznego nad kontrapunktycznym, czego widocznym znakiem było eksponowanie przez Werckmeistera roli trójdźwięku z symboliczną sygnaturą Ojca (1), Syna (2) i Ducha Świętego (3). Prymat myślenia harmonicznego uwidacznia się również w wydanym przezeń podręczniku do stosowania basso continuo jako podstawy akompaniamentu i kompozycji (Die nothwendigsten Anmerckungen und Regeln, wieder Bassus continuus…, 1698).

Werckmeistr był zarówno dobrym organistą, jak wybitnym znawcą budownictwa organowego i fachowcem oceniającym jakość organów. Świadczy o tym praca Orgel-Probe (1681) o metodach badania organów, a także szczegółowy opis (1705) organów zbudowanych przeszło sto lat wcześniej (1596) na zamku w Gröningen w pobliżu Halberstadt. Analiza problemów budownictwa organowego zbliżyła go do narastającego w XVII w. wielkiego dylematu ówczesnej teorii muzyki — jak pogodzić wierność wobec „czystych”, niejako przez samą naturę zaoferowanych człowiekowi interwałów, wyrażających się dokładnymi proporcjami liczb całkowitych, jak 3:2 (kwinta), 4:3 (kwarta) czy 5:4 (tercja wielka) z coraz natarczywiej formułowanymi wymogami nowej muzyki, dla której możliwość modulacji i transponowania stawały się warunkami „być albo nie być”, a czemu przeciwstawiało się strojenie takich instrumentów, jak organy czy klawesyn w czystych systemach interwałowych. Rozwiązanie tego dylematu poprzez system równomiernie temperowany było już bliskie i może przeczuwane przez Werckmeistera, ale nie jemu dane było postawienie „kropki nad i” przez wprowadzenie równomiernego podziału oktawy na 12 części. Większość tradycjonalistów oceniała, że byłoby to „dokonaniem straszliwego gwałtu na naturalnych wartościach wszystkich interwałów muzycznych”, a okazało się niezbędnym warunkiem dalszego rozwoju muzyki. Zasługę przedstawienia po raz pierwszy na gruncie Europy projektu temperacji równomiernej należy przypisywać M. Mersenne’owi i J.G. Neihardtowi, natomiast Werckmeister był autorem temperacji nierównomiernej, stanowiącej bardzo ważny krok we właściwym kierunku.

Istotną zasługą Werckmeistera w jego pracy nad poprawą stroju i przystosowaniem go do wymogów muzyki barokowej, było odwrócenie wyłącznej uwagi teoretyków od poprawy brzmienia tercji wielkiej pitagorejskiej (81:64), będącej o komat syntoniczny (22 centy) zbyt dużą w stosunku do dobrze brzmiącej tercji naturalnej (5:4) i zwrócenie jej przede wszystkim na możliwość ogólnej poprawy stroju przez umożliwienie dowolnych przejść z tonacji do tonacji. Taka możliwość uwarunkowana była koniecznością zamknięcia koła kwintowego czyli warunkiem, by pochód kolejnych 12 kwint kończył się na dźwięku stanowiącym punkt wyjścia, a nie, jak to się dzieje w przypadku kwint „czystych” (3:2), dźwiękiem wyższym od tego punktu o komat pitagorejski (23 centy). Innymi słowy, warunkiem dobrego stroju było nie tyle zadbanie o idealną czystość tercji przez zmniejszanie ich wartości pitagorejskich o komat syntoniczny („temperacja średniotonowa”), lecz na likwidacji komatu pitagorejskiego. I temu właśnie służyła nierównomierna temperacja zaproponowana przez Werckmeistera. Zakładała ona „ukrycie” komatu pitagorejskiego drogą zmniejszenia o ćwierć komatu każdej z czterech kwint C-G, G-D, D-A, H-Fis, przy pozostawieniu pozostałych 8 kwint w ich czystej postaci, czyli w relacji częstości 3:2. Nastrojenie organów lub klawesynu zgodnie z tą temperacją umożliwiało grę we wszystkich tonacjach i realizowanie dowolnych modulacji, a więc mimo różnych zastrzeżeń spełniało podstawowe wymogi praktyki. Werckmeister przedstawił kilka wariantów swojej temperacji, z których opisany powyżej okazał się najbardziej użyteczny.

Literatura: W. Serauky Andreas Werckmeister als Musiktheoretiker, w księdze pamiątkowej M. Schneidera, red. H.J. Zingel, Halle 1935; P. Benary Die deutsche Kompositionslehre des 18. Jahrhunderts, Lipsk 1960; R. Dammann Der Musikbegriffim deutschen Barock, Kolonia 1967; G.J. Buelow Symposium on Seventeenth-century Music Theory. Germany, „Journal of Music Theory” XVI, 1972.