Weiss, Silvius Leopold

Weiss [wajs] Silvius, Sylvius, Leopold, *12 X 1687 (lub 1686) prawdopodobnie Grottkau (obecnie Grodków, woj. opolskie), †l6 X 1750 Drezno, niemiecki lutnista i kompozytor. Gry na lutni przypuszczalnie uczył go ojciec, Johann Jacob (*ok. 1662 prawdopodobnie Śląsk, †30 I 1754 Mannheim), od ok. 1708 lutnista w orkiestrze dworskiej elektorów Palatynatu – Jana Wilhelma, a następnie jego brata Karola Filipa. W 1706 Weiss został muzykiem Karola Filipa, który przebywał wówczas we Wrocławiu; w tymże roku Weiss był w Düsseldorfie, gdzie powstała jego pierwsza datowana kompozycja. Od 1710 działał w Rzymie jako lutnista księcia Aleksandra Sobieskiego (syna Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery), miłośnika muzyki i teatru, a także poety i mecenasa nauki, który wystawiał m.in. opery D. Scarlattiego. Po śmierci księcia w 1714 Weiss powrócił na dwór Karola Filipa. Od 1717 udokumentowana jest działalność Weissa w kapeli dworskiej w Dreźnie, jednej z najwybitniejszych orkiestr ówczesnej Europy, gdzie szybko zdobył wysoką pozycję. W 1718 został formalnie zaangażowany u elektora saskiego Fryderyka Augusta I (króla polskiego Augusta II), od 1744 był najlepiej opłacanym instrumentalistą dworu. Miał udział w wystawieniu w Dreźnie oper J.A. Hassego (być może wykonywał partię basso continuo), o czym mogą świadczyć odręczne notatki Weissa zamieszczone w tekście tychże oper. Odbywał liczne podróże koncertowe, kilkakrotnie do Wiednia, Pragi (m.in. w 1723 wspólnie z J.J. Quantzem oraz J.G. i C.H. Graunami z okazji koronacji Karola VI na króla Czech), w 1728 do Berlina (z J.G. Pisendelem i Quantzem, w świcie Augusta II z wizytą u króla Prus Fryderyka Wilhelma II). W 1739 spotkał się w Lipsku z J.S. Bachem; przypuszcza się, że niektóre utwory Bacha na lutnię powstały z myślą o Weissie jako wykonawcy. Według m.in. J.F. Reichardta (Autobiographie, „Allgemeine Musikalische Zeitung” XV–XVI, 1813–14) Bach i Weiss wspólnie muzykowali, współzawodnicząc w improwizowaniu tematów fug. Weiss ponadto był poszukiwanym nauczycielem gry na lutni, również w kręgach arystokracji; do jego uczniów należeli m.in. A. Falkenhagen i J. Kropfgans.

Ważne miejsce w historii muzyki lutniowej zajmuje brat Weissa – Johann Sigismund (*ok. 1695 prawdopodobnie Wrocław, †12 IV 1737 Mannheim), lutnista, gambista, skrzypek i kompozytor, od 1708 związany z dworem elektora Jana Wilhelma w Düsseldorfie; od 1723 wicekoncertmistrz, a od 1733 koncertmistrz orkiestry elektora Karola Filipa w Mannheimie, uznawany przez współczesnych mu pisarzy muzycznych za jednego z najwybitniejszych muzyków swoich czasów. Komponował utwory na lutnię, mandolinę, violę da gamba, skrzypce, a także flet i obój. Wysoką ocenę współczesnych zyskała również siostra Weissa lutnistka, Juliana Margaretha, zam. Weiss (ochrzczona 21 IX 1690 Wrocław, †20 XI 1765 Weinheim), prawdopodobnie także aktywna na dworze elektorów Palatynatu. Wybitnym lutnistą był jej syn, Carl Joseph Franz (*14 XI 1721 Mannheim, †po 1756), który ok. połowy XVIII w. działał w Królewcu, oraz syn Weissa Johann Adolph Faustinus (ochrzczony 15 IV 1741 Drezno, †21 I 1814 Drezno), przebywający między 1756 a 1763 w Warszawie, od 1763 do końca życia lutnista w kapeli dworskiej w Dreźnie, kompozytor utworów na gitarę, lutnię, także utworów kameralnych, m.in. na lutnię i harmonikę szklaną.

Weiss najwybitniejszy lutnista i kompozytor muzyki lutniowej późnego baroku, „ostatni wielki lutnista” (H. Volkmann), pozostawił w tabulaturach kilkaset utworów na lutnię solo, przeważnie połączonych w cykle określane jako sonaty lub partity (suity). Bez względu na różnice terminologiczne cykle te składają się z kilku zróżnicowanych w charakterze tańców (często 6) o następstwie wywodzącym się z suity francuskiej (allemande, courante, sarabande, gigue), lecz są z reguły wzbogacone o inne tańce, m.in. bourrée lub gawot, menuet (niekiedy podwójny), paisane, passepied, bandinage, sicilien, polonaise, a poprzedzone improwizowanym preludium, uwerturą, fantazją lub entrée; czasem gigue zastąpiona jest częścią Presto lub Allegro. Późne sonaty Weissa, w których niejednokrotnie rezygnował ze schematu suity francuskiej, odznaczają się większymi rozmiarami. Przejawem obecności wpływów francuskich jest także styl brisé, zauważalny zwłaszcza w preludiach; fragmenty niektórych innych kompozycji Weissa przypominają fakturą utwory koncertujące, przeznaczone na instrumenty smyczkowe. W twórczości Weissa łączą się francuskie i włoskie elementy stylistyczne; szczególnym przejawem tych drugich jest bogata inwencja melodyczna. Wyróżniającą cechą utworów Weissa jest kunsztowna harmonia, obfitująca w liczne modulacje (także enharmoniczne) do odległych tonacji i współbrzmienia z opóźnionym rozwiązaniem dźwięków. Weiss nierzadko stosował technikę polifoniczną, jak np. w 2-częściowej Fantazji e-moll, w której część 1. stanowi rodzaj preludium, a część 2. rozpoczyna się i kończy odcinkiem fugato z oryginalnie przeprowadzonym wyrazistym tematem (przy zmiennej 2- lub 3-głosowej fakturze odpowiedź wprowadzona w tym samym głosie co temat). Oprócz utworów solowych Weiss pisał także utwory na 2 lutnie, lutnię i flet oraz koncerty; kompozycje te, zachowane niekompletnie (często przetrwała jedynie partia lutni), są mniej znane.

Sztuka wykonawcza Weissa była w jego czasach szeroko komentowana. Obwołano go najwybitniejszym lutnistą w historii muzyki, podziwiano jego sztukę improwizacji, zdumiewającą biegłość techniczną i umiejętność wyrażania afektów. Wypowiadali się o nim niezwykle pochlebnie czołowi pisarze muzyczni (m.in. J. Mattheson, J.N. Forkel), bez względu na to czy byli przeciwnikami (Mattheson) czy też apologetami (E.G. Baron) lutni – instrumentu, którego kilkuwiekowy okres świetności dobiegał już końca. Zarówno liczba współczesnych edycji, jak i ich zasięg geogroficzny świadczą o wzrastającym zainteresowaniu muzyką Weissa w XX i XXI wieku.

Litertura: J. Klima S.L. Weiss 1686–1750. Kompositionen für die Laute. Quellen- und Themenverzeichnis, Wiedeń 1975; J.N. Forkel Musikalischer Almanach für Deutschland auf das Jahr 1782, Lipsk; H. Volkmann S.L. Weiss der letzte grosse Lautenist, „Die Musik” VI, 1906/07; H. Neemann Die Lautenistenfamilie Weiss, ,Archiv für Musikforschung” IV, 1939; D.A. Smith Baron and Weiss contra Mattheson, „Journal of the Lute Society of America” VI, 1973; P Poźniak Przejawy estetyki baroku w utworach lutniowych S.L. Weissa, w: Muzyka a społeczeństwo, materiały z VII ogólnopolskiej konferencji muzykologicznej 19–21 X 1973 w Brzegu, Brzeg 1975, tłum. włoskie I momenti dell’estetica barocca nell’opera liutistica di S.L. Weiss, „Il Fronimo” I, 1979 nr 26; D.A. Smith S.L. Weiss. Master Lutenist of the German Baroque, „Early Music” VIII, 1980; L. Hoffmann-Erbrecht Der Lautenist S.L. Weiss und J.S. Bach, w: Ars musica – musica scientia, ks. pamiątkowa H. Hüschena, red. D. Altenburg, Kolonia 1980; D.A. Smith La ricerca su Weiss. Il passato, il presente e il futuro, „Bolletino della Societä Italiana del Liuto” III, 1993; U. Neu Harmonik und Affektgestaltung in den Lautenkompositionen von S.L. Weiss, Frankfurt n. Menem 1995; „Journal of the Lute Society of America” XXXIII, 2000 (nr specjalny, zawiera m.in.: J. Żak The Sobieskis in Silesia and in Rome. Weiss’s First Royal Patrons); F. Legi Zwischen Grottkau und Neuburg. Neues zur Biographie von S.L. Weiss, „Die Laute” IV, 2002.