Watteau [wat’o] Jean Antoine, *10 X 1684 Valenciennes, †18 VII 1721 Paryż, francuski malarz i rysownik. Jego sztuka, ukształtowana głównie pod wpływem P.P. Rubensa i wielkich kolorystów weneckich, stała się kwintesencją malarstwa rokokowego czasów Ludwika XV Pod wpływem gustu i obyczajów epoki malował, z niedościgłym mistrzostwem, pełne wdzięku, czaru i wyszukanej elegancji obrazy z gatunku fêtes galantes. Jako subtelny piewca dworskiego ceremoniału i zwyczajów paryskiej arystokracji, potrafił w rodzajowych scenach wytwornych, parkowych zabaw, koncertów, spotkań czy przedstawień teatr, stworzyć własny styl łączący kompozycyjną dynamikę z niezwykle delikatną, lśniącą kolorystyką i subtelnie dobranymi tonami. Niczym wybitny reżyser teatralny z maestrią utrwalał na płótnie zrytmizowane, pełne finezji układy barw i form, stanowiących doskonałą scenerię dla postaci swobodnie balansujących w nastrojowym, niemal idyllicznym pejzażu. Harmonijne zestrojenie fantastycznego krajobrazu i grup ludzi w niemal tanecznych pozach rzutuje na szczególny rodzaj „muzyczności” dzieł Watteau. Poetyckie i realistyczne zarazem, w scenerii wyrafinowanej, dworskiej etykiety, przepojone dyskretną zmysłowością, wydają się trwać w arkadyjskiej szczęśliwości. Najsłynniejsze to: Odjazd na Cyterę (Paryż, Luwr, 2. wersja Berlin, zamek Charlottenburg), Miłość w teatrze francuskim (Nowy Jork, Metropolitan Museum), Zabawy pasterskie (Londyn, Wallace Collection), Spotkanie w parku (inaczej Zabawa w plenerze, z posągiem nimfy u źródła, Drezno, Gemäldegalerie), Koncert (Berlin, Dahlem Museum). Ten pełen ułudy, pozornej beztroski świat, zamknięty w kręgu wytwornego towarzystwa dworskiego, równocześnie przenika nastrojowa melancholia, a właściwy sztuce Watteau wdzięk i lekkość zabarwia nuta smutku i subtelnej ironii. Muzyka w twórczości artysty odgrywała wybitną rolę. Muzykujące postacie, roztańczone pary z wyższych sfer, jak i z ludu wzięte, często pojawiające się na płótnach i szkicach rysunkowych, oddziałują na nastrój i charakter jego dzieł. W Lekcji muzyki (Londyn, Wallace Collection) lutnista występuje z młodą śpiewaczką, która w skupieniu wpatruje się w nuty, czekając na przygrywkę. Watteau był także wielkim miłośnikiem teatru. W kręgu przedstawień comédies-ballets czy comédie italienne, wystawianych w Paryżu po śmierci Ludwika XIV, sceniczna maska urastała do rangi symbolu epoki. Teatr, błaźni, komicy, ich kostiumy i rekwizyty, scen, fabuła i gra aktorów były dla artysty niewyczerpanym źródłem inspiracji. Dzięki C. Gillotowi Watteau zetknął się z commedia dell’arte i włoską operą. W plejadzie scenicznych postaci wyróżniał: arlekinów, pierrotów (słynny Gilles— Paryż, Luwr), gitarzystów (na czele ze znanym z licznych wersji z komedii włoskich Mezzetinem — Nowy Jork, Metropolitan Museum), klownów i in. wędrownych grajków, tancerzy (z Obojętnym w tanecznej pozie z kastanietami w dłoniach — Paryż, Luwr). W ich portretach zwiewna poetyckość i wyrafinowana sceneria fêtes galantes ustąpiła miejsca charakterystyce ludzkich rysów i psychologicznej głębi. Pierwszoplanowe postacie, często osamotnione i nieszczęśliwe, skupiają na sobie uwagę siłą ekspresji, ukazują zagadkową głębię wewnętrznego dramatu. Smutny, odosobniony i wyizolowany z otoczenia bohater tych płócien przypomina tragiczny los samego artysty. Rodzajowe idylle na tle romantycznej scenerii oraz sceny i postacie z komedii stanowią dwa główne nurty twórczości Watteau. Z uwagi na trudności związane z ustaleniem chronologii dzieł artysty, przyjmuje się rok 1717 jako zasadniczy zwornik w jego artystycznym oeuvre. Wówczas Watteau został członkiem Akademii Królewskiej, malując jedną z wersji Odjazdu na Cyterę. Powstałe w ostatnich pięciu latach życia prace zamyka malarskie arcydzieło z 1720 — ofiarowany paryskiemu marszandowi Szyld salonu sztuki Gersainta (Berlin, zamek Charlottenburg). Uznane za artystyczny testament, jest rodzajem hołdu złożonego współczesnej sztuce (wykwintne towarzystwo z uwagą ogląda obrazy i artystyczne przedmioty zgromadzone w sklepie przyjaciela malarza) i jej najwybitniejszym twórcom — od Rubensa po van Dycka. Jego mistrzowska kompozycja, urzekające efekty kolorystyczne, świetlistość palety, mozaika ciepłych gam barwnych, asymetryczność poszczególnych części kompozycji wywołujących wrażenie ruchu, będzie dla francuskich kolorystów niewyczerpanym źródłem natchnień i inspiracji (J.-B. C. Corot, A. Renoir, i in.). Jednym z licznych naśladowców i kontynuatorów twórczości Watteau w Polsce XVIII w. był J.P. Norblin de la Gourdaine.
Pastoralne, nastrojowe motywy z rodzajowych płócien Watteau w typie fêtes galantes odnajdujemy w utworach scenicznych J. Offenbacha: balecie Les bergers de Watteau (1856), balecie-pantomimie Pierrot clown (1855), a także w balecie Ch. Koechlina La divine vesprée (1918). C. Debussy’ego inspirowała sztuka Watteau poprzez ukryty, wieloznaczny klimat emocjonalny, świetlisty koloryt. W scenerii jego płócien, które podziwiał w Luwrze, odnajdywał tę samą nutę melancholijnego zamyślenia, intymności i niepokoju: „maski komedii włoskiej, młode kobiety śpiewające i tańczące: wszystko (to widziałem) zwieńczone w glorii zachodzącego słońca”. Jego Lisie joyeuse na fortepian (1904) dopełnia muzycznie obraz Watteau Rembarquement pour Cythère. Fortepianowe Maski (1904) — Suitę bergamasque z Menuetem w ogniwie środkowym (1890), groteskę i ironię Zabaw miłosnych zamykają dwa pieśniowe cykle Fêtes galantes (1892 i 1904) do słów P. Verlaine’a. Do klimatu dzieł Watteau nawiązuje także Fête galante et pastorale Z. Krauzego (1974).
Literatura: M. Eisenstadt Watteaus Fêtes galantes und ihre Ursprünge, Berlin 1930; Y. Boerlin-BrodbeckA Watteau und das Theater, Bazylea 1973; J.M. Michałowski Watteau czy Norblin, „Biuletyn Historii Sztuki” XXXVI, 1974; J.K. Ostrowski Pellegrinaggio a Citera, „fêtegalante” o „danse macabre”?, „Paragone” nr 331, Florencja 1977; D. Eckardt Antoine Watteau, tłum. A. Linke, «W Kręgu Sztuki», Warszawa 1978; Le siècle français. Francuskie malarstwo i rysunek XVIII wieku ze zbiorów polskich, katalog wystawy, Warszawa 2009.
