Walther, Johann Gottfried

Walther [wʹaltɛ^r] Johann Gottfried, *18 IX 1684 Erfurt, †23 III 1748 Weimar, niemiecki kompozytor, organista, teoretyk muzyki, leksykograf. Matka Walthera była blisko spokrewniona z rodziną Bachów. Muzyki uczył się u J.B. Bacha, a następnie u J.A. Kretschmara. W 1702 rozpoczął studia filozoficzne i prawnicze na uniwersytecie w Erfurcie, ale wkrótce porzucił je, aby poświęcić się wyłącznie muzyce; w tym samym roku został organistą w kościele św. Tomasza oraz rozpoczął naukę kompozycji u J.H. Buttstetta, samodzielnie studiował dzieła mistrzów barokowych oraz pisma teoretyczne m.in. A. Werckmeistra, R. Fludda, J. Theilego i A. Kirchera. W latach 1703–06 odbył podróże do Frankfurtu n. Menem, Darmstadtu, Halberstadtu (poznał Werckmeistra, z którym później regularnie korespondował), Magdeburga (poznał J. Grafa), Norymbergi (odwiedził Wilhelma Hieronymusa, najstarszego syna J. Pachelbela). Zapoznał się wówczas z protestanckim chorałem organowym (skopiował wiele utworów, m.in. G. Böhma, J. Pachelbela, J.A. Reinckena, G.Ph. Telemanna), nabył liczne druki i pisma muzyczne. W 1707 został organistą w kościele św. Piotra i Pawła w Weimarze oraz nauczycielem muzyki księcia Johanna Ernsta, któremu zadedykował traktat Praecepta der musicalischen Composition; ponadto w 1721 był muzykiem w orkiestrze księcia Ernsta Augusta I. Renowacja kościoła i organów w latach 1726–38 przerwała jego działalność kompozytorską. W tym czasie pracował nad ukończeniem Musicalisches Lexicon. Z powodu choroby w 1745 zrezygnował z funkcji organisty. Do grona jego uczniów należeli m.in.: J. Adlung, Ph.S. Alt, J.T. Krebs, J.A. Rothe, Ch.M. Wolff oraz syn Walthera – Johann Christoph. Przyjaźnił się m.in. z L.Ch. Mizlerem, H. Bokemeyerem (kantorem w Wolfenbüttel) i J.S. Bachem, z którym przez dziewięć lat działał w Weimarze. Przez całe życie Walther kolekcjonował zbiory muzyczne, miał bogatą i cenną bibliotekę, zgromadził znaczną część barokowej literatury organowej, m.in. dzieła D. Buxtehudego i J.S. Bacha.

Walther był wysoko ceniony przez swych współczesnych (m.in. J. Matthesona) jako kompozytor i teoretyk. Jego traktat Praecepta, będący kompilacją niemieckich myśli teoretycznych XVII w., odznacza się jasnością i ścisłością sformułowań i świadczy o gruntownej znajomości przedmiotu; Walther cytował (niekiedy bez podania źródła) i odwoływał się m.in. do prac J. Crügera, H. Baryphonusa, Ch. Bernharda, J.G. Ahlego, Th.B. Janowki, C. Schneegassa, G.M. Bononciniego, W.C. Printza, A. Werckmeistra, A. Kirchera. Traktat składa się z dwóch części: pierwsza zawiera podstawowe wiadomości muzyczne oraz spis terminów muzycznych, część druga pt. Musicae poeticae poświęcona jest sztuce kompozycji. Praecepta zawierają wiele przykładów muzycznych, głównie z utworów wokalnych, ale reguły wyłożone przez Walthera obowiązywały, jak sam podkreślił, również w muzyce instrumentalnej. Traktat ten został opublikowany dopiero w XX w.; fragment odpisu Walther wysłał J. Kuhnauowi, który bardzo wysoko ocenił jego pracę. Ok. 1710 Walther, zainspirowany przez Dictionnaire de musique S. de Brossarda, rozpoczął pracę nad Musicalisches Lexicon (wydanie 1732). Jest to pierwszy leksykon muzyczny w języku niemieckim, a zarazem pierwszy w historii muzyki, który oprócz haseł rzeczowych (nieco ponad 3000) zawiera hasła biograficzne (szczególnie cenne w odniesieniu do muzyków z XVIII w.) oraz odsyłacze bibliograficzne; przygotowane przez Walthera drugie wydanie nie ukazało się. W drugiej połowie XVIII w. leksykon Walthera uważano za przestarzały, jego wartość doceniono dopiero pod koniec stulecia. Stał się on jednym z najważniejszych źródeł dla E.L. Gerbera (Historisch-biographisches Lexicon der Tonkünstler, 1790–92), który korzystał z egzemplarza podręcznego Walthera, zaopatrzonego przez autora w odręczne uzupełnienia i poprawki (obecnie w Bibliotek der Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu). Zarówno Praecepta, jak i Musicalisches Lexicon są ważnym źródłem barokowej nauki o figurach. W traktacie Walther opierał się głównie na teorii figur Ch. Bernharda (Ausführlicher Bericht vom Gebrauche der Con- und Dissonantieri), w leksykonie natomiast przywołał definicje figur podane również przez innych autorów, m.in. J. Thuringusa, Th.B. Janowki, W.C. Printza, J.G. Ahlego. W haśle pt. Anaphora pojawia się po raz pierwszy termin „figura retoryczno-muzyczna”, sprowadzający się jedynie do stwierdzenia, że dana figura stosowana jest zarówno w retoryce, jak i w muzyce, bez określenia specyficznego ukształtowania muzycznego. W twórczości kompozytorskiej Walthera najważniejsze miejsce zajmuje muzyka organowa, w której zostały wykorzystane zdobycze organowej szkoły środkowo- i północnoniemieckiej. Dominują w niej zróżnicowane formalnie opracowania chorału protestanckiego: preludia, fugi, wariacje, partity. Styl Walthera cechuje prosta harmonika oraz przejrzysta faktura. Kompozycje te cieszyły się dużym uznaniem w okresie baroku (Mattheson nazwał Walthera „drugim Pachelbelem”). W XX w. HJ. Moser (Geschichte der deutschen Musik, 1920–24) uznał, że utwory organowe Walthera swym mistrzostwem kontrapunktycznym dorównują utworom J.S. Bacha. Z muzyki wokalnej Walthera zachowała się w całości tylko jedna kompozycja.

Literatura: autobiografia Walthera, w: J. Mattheson Grundlage einer Ehren-Pforte, Hamburg 1740; Johann Gottfried Walther Briefe, red. K. Beckmann i H.-J. Schulze, Lipsk 1987; H. Gehrmann Johann Gottfried Walther als Theoretiker, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” VII, 1891; H.W. Egel Johann Gottfried Walthers Leben und Werke, Lipsk 1904; G. Schünemann Johann Gottfried Walther und H. Bokemeyer, ”?, „Bach-Jahrbuch”  XXX, 1933; O. Brodde Johann Gottfried Walther Leben und Werk, Kassel 1937; S. Godman English Musicians in Walthers Musicalisches Lexicon, „The Monthly Musical Records” LXXXI, 1951; H. Becker J. Matthesons handschriftliche Einzeichnungen im „Musicalischen Lexicon” Johann Gottfried Walthers, „Die Musikforschung” V, 1952; A. Schmitz Die Figurenlehre in den theoretischen Werken Johann Gottfried Walthers, „Archiv für Musikwissenschaft” IX, 1952; H.H. Eggebrecht Walthers Musikalisches Lexikon in seinen terminologischen Partien, „Acta Musicologica” XXIX, 1957; P Benary Johann Gottfried Walther w: Die deutsche Kompositionslehre des 18. Jahrhunderts, Lipsk 1961; K.W. Senn Johann Gottfried Walther und J.S. Bach. Ursachen und Wirkungen einer Musikerfreundschaft, „Musik und Gottesdienst” XVII, 1963; K.W. Senn Über die musikalischen Beziehungen zwischen Johann Gottfried Walther und J.S. Bach, „Musik und Kirche” XXXIV, 1964; L.F. Tagliavini Johann Gottfried Walther trascrittore, „Analecta Músicológica” VII, 1969; E. May Johann Gottfried Walther and the Lost Weimar Autographs of Bach’s Organ Works, w: Studies in Renaissance and Baroque Music, księdze pamiątkowej A. Mendela, red. R.L. Marshall, Kassel 1974; S. Daw Copies of J.S. Bach by Walther and Krebs. A Study of the Manuscripts P801, P802 and P803, „The Organ Yearbook” VII, 1976; V. Gutmann Zur Funktion der Schriften von Mersenne und der Dictionnaires von Richelet und Furetüre in Johann Gottfried Walthers Musicalischem Lexicon, „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” VI, 1982; V. Gutmann Die französischen Quellen zu den Instrumentenartikeln in Johann Gottfried Walthers Musicalischem Lexicon, w: Aufklärungen. Studien zur deutsch-französischen Musikgeschichte im 18. Jahrhundert. Einflüsse und Wirkungen, t. 2, red. W. Birtel i Ch.-H. Mahling, Heidelberg 1986; K. Küster Bach als Mitarbeiter am „Walther-Lexikon”?, „Bach-Jahrbuch” LXXVII, 1991; K. Beisswenger Zur Chronologie der Notenhandschriften Johann Gottfried Walthers, w: Acht kleine Präludien und Studien über Bach, księdze pamiątkowej G. von Dadelsena, Wiesbaden 1992.