Waghalter, Ignacy

Waghalter Ignacy, Ignatz, *15 III 1881 (1882?) Warszawa, †7 IV 1949 Nowy Jork, polski dyrygent, pianista i kompozytor żydowskiego pochodzenia, brat Henryka i Józefa. Jako 15-latek grał w amatorskiej orkiestrze WTM. Od 1899 studiował w Berlinie grę na fortepianie u X. Scharwenki w założonym przez niego konserwatorium oraz kompozycje u F. Gernsheima na kursach mistrzowskich w Akademie der Künste. W Berlinie działał jako korepetytor, a następnie dyrygent w Komische Oper (1907–11), z którą wyjeżdżał na występy zagraniczne, m.in. do teatru Adolphi w Londynie. Równolegle w latach 1907–12 dyrygował w Stadttheater w Essen. W 1910 poprowadził w Niemczech, wkrótce po prawykonaniu, Symfonię h-moll I.J. Paderewskiego. Od 1912 do 1923 pracował na stanowisku pierwszego dyrygenta w Deutsches Opernhaus w Charlottenburgu (od 1920 dzielnica Berlina); działalność tej sceny zainaugurowało wystawienie Fidelia III L. van Beethovena pod jego dyrekcją. 21 IV 1920 odniósł sukces na koncercie w Warszawie (Leonora III Beethovena, Wełtawa B. Smetany, wstęp do Tristana i Izoldy R. Wagnera, VI Symfonia P. Czajkowskiego). Spośród 3 koncertów, które dał w Warszawie, ostatni miał miejsce 12 V 1930. W latach 1924–25 Ignacy Waghalter był, po J. Stranskym, pierwszym dyrygentem New York State Symphony Orchestra. Po powrocie do Niemiec na krótko zaangażował się jako kierownik muzyczny w jednym z kinoteatrów w Berlinie, a następnie objął dawne stanowisko w operze w Berlinie. W latach 1931–32 pracował jako dyrygent opery w Rydze. Ignacy Waghalter występował także w Hiszpanii (Barcelona 1913), Austrii (1925), ZSRR (1931). W 1933 postanowił emigrować z Niemiec, w 1934 wyjechał do Pragi, następnie do Wiednia, zaś w 1937 do Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1938 osiadł na stałe. Pracował z kilkoma orkiestrami nie najwyższej rangi, bez powodzenia próbował wylansować utworzoną przez siebie orkiestrę muzyków afroamerykańskich. W amerykańskim życiu koncertowym nie odzyskał dawnej pozycji, jednak w Niemczech pamiętano o zasługach Ignacego Waghaltera, wznawiając w berlińskiej Deutsche Oper w stulecie jego urodzin operę Jugend.

Jako dyrygent Ignacy Waghalter zdobył międzynarodowe uznanie, szczególnie w Niemczech, ale także w Warszawie, m.in. P. Rytla i F. Brzezińskiego, który w superlatywach wypowiadał się o jego technice dyrygowania – estetycznej, celowej i zrozumiałej dla orkiestry. Kompozycje Ignacego Waghaltera wymykają się stylistycznej kwalifikacji; na ogół trudno osiągalne, w Polsce mało znane, szybko wyszły z koncertowego obiegu. Za życia ceniono jego opery, zwłaszcza Mandragolę, sceptycznie natomiast przyjęto Der Teufelsweg z powodu niezrozumienia specyficznej polskiej tematyki i jej charakterystyki muzycznej w materiale melodycznym i scenach tanecznych. Operę tę, pod polskim tytułem Czarcia droga, zamierzał w 1912/13 wystawić Teatr Miejski w Poznaniu. Ignacy Waghalter podtrzymywał kontakty z polskim środowiskiem muzycznym, choć do kraju przyjeżdżał rzadko. Prawdopodobnie z jego inspiracji nawiązała się przyjaźń między K. Szymanowskim a amerykańskim przemysłowcem B. Friedmanem, mężem siostry Ignacego Waghaltera, który od ok. 1920 korespondował z Szymanowskim i wspierał go finansowo.

Literatura: J. Kleczyński Popis Instytutu Muzycznego, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1892 nr 27; A. Chybiński Z najnowszej literatury muzycznej, ,Ateneum Polskie” 1908 t. 4 (recenzja podr. instrumentacji H. Waghaltera); Wiadomości bieżące, „Scena i Sztuka” 1910 nr 12 (dot. występu H. Waghaltera w Berlinie 12 III 1910); Jubileusz muzyka, „Tygodnik Ilustrowany” 1913 nr 18; F. B. [F. Brzeziński] Kronika muzyczna, „Kurier Warszawski” 1920 nr 124; P. R. [P. Rytel] Z sali koncertowej. Koncert jubileuszowy H. Waghaltera, „Gazeta Warszawska” 1923 nr 7 (dot. koncertu w 1922); S. P. „Sataniel” Ignacego Waghalera, w: Deutsches Opernhaus, „Świat” 1923 nr 24 (recenzja); H. Leichtentritt Ignacy Waghalter, Nowy Jork 1924; Jubileusz zasłużonego muzyka, „Rzeczpospolita” 1927 nr 19; I. Waghalter Aus dem Ghetto in die Freiheit. Musikerschicksal, Mariańskie Łaźnie 1936 (autobiografia, zawiera spis kompozycji); Th. Stengel, H. Gerigk Lexikon der Juden in der Musik, Berlin 1941; G. Saleski Famous Musicians of a Wandering Race, Nowy Jork 1927, pt. Famous Musicians of Jewish Origin, 2. wyd. 1949; J. Szacki Di geszichte fun Jidn in Warsze (‘historia Żydów w Warszawie’), t. 3, Nowy Jork 1953; Zmarł prof. Henryk  Waghalter, „Życie Częstochowy” 1961 nr 206 (nekrolog); L.T. Błaszczyk Dyrygenci polscy i obcy w Polsce działający w XIX i XX w., Kraków 1964; M. Fuks Z diariusza muzycznego. Sylwetki, eseje, szkice, Warszawa 1977; M. Fuks Straty osobowe żydowskiego środowiska muzycznego, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1978 nr 3–4; M. Fuks Muzyka ocalona. Judaica polskie, Warszawa 1989; Karol Szymanowski. Korespondencja, zebrała i oprac. T. Chylińska, t. 2 (1920–26), Kraków 1994, t. 3 (1927–1931), Kraków 1997; 100 lat Filharmonii w Warszawie 1901–2001, red. M. Bychawska i H. Schiller, Warszawa 2001; M. Fuks Księga sławnych muzyków pochodzenia żydowskiego, Poznań 2003; L.T. Błaszczyk Żydzi w kulturze muzycznej na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, maszynopis; dokumenty rodzinne w arch. ZKP w Warszawie.