Viotti, Giovanni Battista

Viotti Giovanni Battista, *12 V 1755 Fontanetto da Po, †3 III 1824 Londyn, włoski skrzypek i kompozytor. Wychował się w domu o muzycznych tradycjach. Od 1770 był uczniem G. Pugnaniego w Turynie. W sezonie 1773/74 grał w orkiestrze Teatro Regio, a w latach 1775–80 w orkiestrze kaplicy królewskiej w Turynie. W latach 1780–82 odbył ze swoim mistrzem G. Pugnanim podróż koncertowe, odwiedzając Szwajcarię, Niemcy (Drezno i Berlin), Polskę (grali w Warszawie dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) i Rosję. Następnie zamieszkał w Paryżu, gdzie 17 III 1782 debiutował, odnosząc wielki sukces w Concert Spirituel. Szybko zyskał w opinii publiczności i krytyki renomę najwybitniejszego skrzypka działającego we Francji. Mimo pasma sukcesów po 8 IX 1783 przerwał nagle występy publiczne; od 1784 był skrzypkiem solistą na dworze Marii Antoniny w Wersalu. W 1788 pod patronatem hr. L. Xaviera założył nową operę Théâtre de Monsieur w Tuileries (po 1791 z siedzibą przy rue Feydeau); współpracował z L. Cherubinim, którego poznał w 1785. Zespół opery specjalizował się głównie w gatunku opera buffa. Rozwój wydarzeń w czasie rewolucji francuskiej zmusił Viottiego do opuszczenia Paryża; w VII 1792 wyjechał do Londynu, gdzie nawiązał współpracę z impresariem J.P. Salomonem. Od 7 II 1793 był gł. skrzypkiem organizowanych przez niego Hanover Square Concerts, a w 1795 został dyrektorem muzycznym nowego cyklu Opera Concerts. Nawiązał wieloletnią przyjaźń z rodziną Chinnery, która była dla niego podporą aż do ostatnich chwil życia. Viottiego ceniono wysoko jako skrzypka, często koncertował w domach londyńskiej arystokracji. Powrócił też do działalności jako organizator życia operowego, w latach 1794–95 pełnił funkcję menedżera w King’s Theatre, gdzie w 1797 został dyrektorem orkiestry. Oskarżony o działalność jakobińską musiał w 1798 opuścić Anglię. Osiadł w Schönfeld k. Hamburga, a niesłuszne zarzuty odpierał w liście opublikowanym w „The Times” oraz szkicu autobiograficznym Précis de la vie. Ok. 1801 powrócił do Londynu. Był jednym z założycieli London Philharmonic Society. Niesprzyjający splot okoliczności życiowych spowodował, że zaprzestał publicznej działalności muzycznej i zajął się handlem winem; nadal jednak koncertował prywatnie i komponował, wyjeżdżał też do Paryża (1802, 1814 i 1818), był dyrektorem paryskiej Opery (1819–21) i Théâtre Italien (1821–22). W 1823 ponownie osiadł w Londynie.

Viotti jest ostatnim wybitnym przedstawicielem XVIII-wiecznej włoskiej szkoły gry skrzypcowej, której tradycje przekazywał uczniom. W historii wiolinistyki zajmuje miejsce w rzędzie mistrzów: Corelli – Somis – Pugnani – Viotti. Stworzył podstawy nowoczesnej wiolinistyki, dając początek XIX-wiecznej szkole francuskiej. Mimo że publiczna działalność koncertowa Viottiego ograniczyła się do ok. 10 lat, wywarł on niewątpliwy wpływ na współczesnych; wśród jego uczniów oraz skrzypków będących pod jego wpływem wymieniani są m.in.: J.-B. Cartier, P.M.F. Baillot, A.F. Duranowski, R. Kreutzer i J.P. Rode. Viotti sam nie opisał całościowo swojej metody, stała się ona podstawą Méthode de violon opracowanej przez Baillota, Kreutzera i Rodego (Paryż 1803) oraz L’art du violon Baillota (Paryż 1834). Viotti prezentował styl wykonawczy silnie zindywidualizowany, nasycony emocjonalnie, o zróżnicowanej skali wyrazowej (szczególnie zachwycał słuchaczy w partiach lirycznych). Krytycy podkreślali piękno dźwięku, moc i ekspresję jego gry; w licznych recenzjach prasowych zwracano uwagę na jego zadziwiającą technikę.

Najważniejszą częścią dorobku kompozytorskiego Viottiego jest 29 koncertów skrzypcowych, w których zarysowuje się wyraźnie ewolucja od stylu galant do okresu wczesnego romantyzmu. Pierwsze oznaki nadchodzącego romantyzmu widoczne są w koncertach paryskich (nr 14–19), a dojrzały styl kompozytorski Viottiego prezentują ostatnie, napisane w Londynie (nr 20–29, w tym dwa najbardziej znane: a-moll nr 22, poświęcony L. Cherubiniemu, oraz h-moll nr 24). Cechuje je bogactwo pomysłów melodycznych. Rozwój warsztatu kompozytorskiego widoczny jest w orkiestracji, powiększeniu składu orkiestry, budowaniu dramaturgii poprzez zestawianie odcinków solo i tutti, różnorodności formalnej i ekspresyjnej oraz skomplikowanych przebiegach harmonicznych. W sferze instrumentalnej Viotti najbardziej wzbogacił technikę prawej ręki, stosując nowoczesne rozwiązania dotyczące smyczkowania. Najciekawsze innowacje formalne zastosowane przez niego to połączenie ogniw utworu (nr 26), cytaty z części I w części III (nr 21) czy przedstawienie materiału tematycznego w wolnym wstępie do części I (nr 16 i 27). Możliwości techniczne instrumentu oraz wykonawcy prezentowane są w pasażach i figuracjach o interesującej strukturze, jednak popis wirtuozowski nie stanowi wartości samej w sobie, zostaje podporządkowany dominującemu nastrojowi liryzmu i przejrzystości formalnej. W pierwszych częściach koncertów miejscem popisu solisty jest przetworzenie. W repryzie tematy często powracają w skróconej formie i odwróconej kolejności. Części środkowe mają charakter romansu, dając soliście możliwość ukazania piękna dźwięku i ekspresji. Charakter taneczny finału (w formie ronda) podkreślony jest rytmami punktowanymi. Dialogi między solistą a instrumentami orkiestry, gwałtowne pasaże orkiestry oraz modulacje i kontrasty tonalne nadają zakończeniu dramatyczny charakter. Koncerty Viottiego stanowiły wzór koncertu solowego dla wielu późniejszych kompozytorów (np. Beethovena, Spohra, Brahmsa czy Mendelssohna). Pozostałe utwory Viottiego są przeważnie aranżacjami koncertów skrzypcowych; natomiast jego oryginalne kompozycje teatralne, sonaty fortepianowe czy utwory kameralne przedstawiają jedynie wartość historyczną.

Literatura: R. Giazotto Giovanni Battista Viotti, Mediolan 1956 (zawiera katalog dzieł); Ch. White Giovanni Battista Viotti (1755–1824). A Thematic Catalogue of his Works, Nowy Jork 1985; A.M. Eymar Anecdotes sur Viotti, précédées de quelques réflexions sur l’expression en musique, Paryż 1792; F. Fayolle Notices sur Corelli, Tartini, Gavinies, Pugnani et Viotti, Paryż 1810; P.M.F. Baillot Notice sur Jean-Baptiste Viotti, Paryż 1825; M. Kelly Reminiscences, Londyn 1826, wyd. R. Fiske, Londyn 1975; L. Pericaud Théâtre de Monsieur, Paryż 1908; L. de La Laurencie L’école française de violon de Lully à Viotti, Paryż 1924; L. de La Laurencie Les débuts de Viotti comme directeur de l’Opéra en 1819 oraz M. Pincherle Quelques lettres de Viotti à Baillot, „Revue de Musicologie” V, 1924; M. Pincherle Le méthode de violon de Jean-Baptiste Viotti, w: Feuillets d’histoire du violon, Paryż 1927; W.S. Newman The Sonata in the Classic Era, Chapel Hill 1963, zrewid. 2. wyd. 1972, 3. wyd. 1983; Ch. White Did Viotti Write any Original Piano Concertos?, „Journal of the American Musicological Society” XXII, 1969; E. Badura-Skoda Ein unbekannter Brief Viottis, w: Speculum musicae artis, księga pamiątkowa H. Husmanna, red. H. Becker i R. Gerlach, Monachium 1970; B. Schwarz Problems of Chronology in the Works of Giovanni Battista Viotti, w księdze XI kongresu MTM, Kopenhaga 1972, red. H. Glahn, S. Sørensen i P. Ryom, Kopenhaga 1974; Ch. White Toward a More Accurate Chronology of Viottis Concertos, „Fontis Artes Musicae” XX, 1973; G. Salvetti L'ultima fase del quartettismo italiano tra Viotti e Paganini, „Chigiana” XXXVIII, 1987; K. Fischer Giovanni Battista Viotti und das Streichquartett des späten 18. Jahrhunderts, w księdze XIV kongresu MTM, red. L. Bianconi i in., Turyn 1990; Ch. White From Vivaldi to Viotti. A History of the Early Classical Violin Concerto, Nowy Jork 1992; R. Raina Nuovi documenti biografici su Giovanni Battista Viotti, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXVIII, 1994; M.H. Schmid Ein Violinkonzert von Viotti als Herausforderung für Mozart und Haydn, «Mozart-Studien» V, Tutzing 1995; B.R. Schueneman The Search for the Minor Composer. The Case of Giovanni Battista Viotti, „Music Reference Services Quarterly” IV/2,1995; F. Barulich Il segreto. The Viotti/Chinnery Correspondence in New York, „Fontes Artis Musicae” XLVII, 2000; R. Stowell Viottis „London Concertos (Nos. 20–29)”. Progressive or Retrospective?, w: Music in Eighteenth-Century England, red. D. Wyn Jones, Aidershot 2000; W. Lister New Light on the Early Career of Giovanni Battista Viotti, „Music and Letters” LXXXIII, 2002; R. Moffa „Vo triste tacito”. Le peregrinazioni di Giovanni Battista Viotti, Lukka 2005; R.H. Stewart-MacDonald Elements of „Through-composition ” in the Violin Concertos Nos. 23 and 27 by Giovanni Battista Viotti, „Ad Parnassum. A Journal of Eighteenth- and Nineteenth-Century Instrumental Music” III/6, 2005; M. Dellaborra Giovanni Battista Viotti, Palermo 2006; Giovanni Battista Viotti. A Composer between the Two Revolutions, red. M. Sala, «Ad Parnassum Studies» II, Bolonia 2006.