Vecchi, Orfeo

Vecchi [wˊekki] Orfeo, *1550 lub 1551 Mediolan lub Vercelli, †26 XI 1603 Mediolan, włoski kompozytor. Wątpliwość dotycząca miejsca urodzenia wynika stąd, że w jednych dokumentach określany jest jako Mediolanensis, w innych – Vercellensis. Ponadto pierwsza wiadomość biograficzna mówi, że Vecchi, przeznaczony od dzieciństwa do stanu duchownego, otrzymał w 1561 błogosławieństwo pierwszej tonsury w Vercelli i w tym mieście śpiewał w chórze katedralnym jeszcze w 1570. Z drugiej strony, jego ojciec Rinaldo (nie, jak uważano dawniej, puzonista Orfeo, działający ok. 1550 w Mediolanie) jest odnotowany w mediolańskich księgach parafialnych w latach 1548, 1553 i 1560. W liście z VI 1580 (cytowanym w całości przez L. Mauri Vigevani, zob. Literatura) Vecchi był polecany na stanowisko maestro di cappella w prestiżowym kościele S. Maria della Scala w Mediolanie; prawdopodobnie otrzymał je i piastował do 1582, kiedy przeniósł się na analogiczne przy katedrze w Vercelli, gdzie pozostał do 1585 lub 1587. Wtedy powrócił do poprzedniej funkcji i pełnił ją do końca życia. W 1583 uzyskał święcenia kapłańskie (nigdy nie był, jak przypuszczano, franciszkaninem), a w 1596 lukratywną pozycję mansjonarza również przy kościele S. Maria della Scala; odnotowano wówczas, że liczy 45 lat.

Twórczość Vecchiego pozostaje w znacznym stopniu niezbadana. Nie wiadomo np. czy zawartość części 2 zbioru Falsi bordoni... z 1600 i części 2 Hymni... z 1600 (oba wydane nietypowo jako partytury) jest taka sama, czy mamy do czynienia tylko z takimi samymi rodzajami utworów. Nie jest jasna zawartość antwerpskiego zbioru z 1603, którego komplet zachowany jest tylko we Wrocławiu; według F.X. Haberla jest to przedruk księgi 3 motetów 6-głosowych, według L. Mauri Vigevani – prawdopodobnie zaginionych ksiąg 1 i 2. Nie do końca jest przebadany imponujący zestaw kompozycji Vecchiego w Tabulaturze pelplińskiej. Według najnowszego opisu (R. Kendricka) rękopis zawiera następujące kopie motetów: a) z księgi 3 a 6, z której druku zaginął canto (nr 51–69 rkp.), b) z księgi 1 a 4 (nr 291–311), c) motety i kontrafaktury z księgi 1 a 5 (nr 312–315), d) z zaginionej księgi 3 lub 4 a 5 (nr 316–351), e) z zaginionej księgi 5 a 5 (nr 352–366), f) kontrafaktury z Scielta... i motety z księgi 1 a 5 (nr 367–399 i 402–403), g) prawdopodobnie w większości z zaginionej księgi 5 a 5 (nr 400–401 i 404–413); ponadto niezidentyfikowany 5-głosowy Magnificat quarti toni (nr 118).

Wbrew zapewnieniu Vecchiego na karcie tytułowej mszy z 1588, że są one dostosowane do posynodalnych zaleceń Karola Boromeusza, wszystkie cztery należą do typu parodia (pierwsza oparta jest na madrygale!), a rozbudowane struktury imitacyjne i melizmaty utrudniają zrozumienie tekstu. Ideały świętego, realizowane wcześniej w mszach V. Ruffa, są natomiast widoczne w mszach 4-głosowych (1597) oraz w motetach wydanych przez L. Mauri Vigevani, która przypisuje te cechy całej twórczości motetowej Vecchiego. Nie tylko w dłuższych częściach mszy, ale i w niektórych Kyrie, a także w motetach, zdecydowanie przeważa homorytmia. Utwory oparte są na melodyce chorałowej, co dodatkowo wpływa na jasne określenie modus (nieco mniej wyraźne w dwóch mszach na głosy wyższe). Z absolutną konsekwencją podkreślane jest właściwe akcentowanie słów za pomocą rytmiki i melodyki w zasadzie sylabicznej, gdyż melizmaty pojawiają się niemal wyłącznie jako ozdoby w zwrotach kadencyjnych. Wspólne kadencje wszystkich głosów podkreślają zakończenia zdań, uwypuklając sens tekstu, a przy tym często rozczłonkowując przebieg. Vecchi nie unika zdawkowych madrygalizmów, niekiedy nawet ilustruje słowa automatycznie, wbrew ich znaczeniu (np. nagły dwugłos przy „secundum” mimo kontekstu „secundum scripturas” = według pisma), jednak istotne jest, że – jak zauważa L. Mauri Vigevani – w przeważających strukturach akordowych wykorzystuje środki harmoniczne w celu uzyskania silnej ekspresji, nie stroniąc niekiedy od chromatyki. Prócz stałych i zmiennych części mszalnych Vecchi opracowywał często śpiewy godzin kanonicznych, a uderzająca jest wielka liczba opublikowanych falsibordoni – schematów nadających się do wielogłosowego recytowania różnych tekstów w ramach tych nabożeństw. Madrygały maryjne Vecchiego oparte są na wizji Niewiasty z Apokalipsy św. Jana, utożsamianej wówczas z Matką Boską. W dwunastu kompozytor opiewa przymioty kojarzone z 12 gwiazdami otaczającymi jej głowę: piękność, mądrość, czystość i inne, w dwóch nawiązuje do towarzyszącego jej słońca i księżyca, a w kolejnych siedmiu – do wydarzeń z jej życia, od narodzenia do wniebowzięcia.

Literatura: F.X. Haberl Orpheo Vecchi, eine Studie über dessen Leben und Werke, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” XX, 1907; A. Einstein Un libro di canzoni spirituali di Orfeo Vecchi, „La Bibliofilia” XL, 1938–39; D.A. Mather-Pike La donna vestita di sole. A Collection of Sacred Madrigals by Orfeo Vecchi, dysertacja, Eastman School of Music, Rochester University, 1961 (zawiera transkr. zbioru); L.M. Vigevani Motetti di Orfeo Vecchi, maestro di cappella di Santa Maria della Scala in Milano, dysertacja, Università degli Studi di Pavia, 1984 (zawiera transkr. motetów 5-głosowych z ks. 1 i 2, 4-głosowych z ks. 1 oraz 8- i 5–6-głosowych z antologii); L.M. Vigevani Orfeo Vecchi maestro di cappella di S. Maria della Scala, „Rivista Internazionale di Musica Sacra” VII, 1986; M. Perz La musica sacra lombardu al „mare protestantarum” (1600 ca.). Osseruazioni sul repertorio dell’intavolatura di Pelplin, w: La musica sacra in Lombardia nella prima metà del Seicento, red. A. Colzani i in., Como 1987; M. Toffetti Nuovi documenti su Orfeo Vecchi, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXX, 1996; P.K.P. Draper A Comprehensive Study and Critical Edition of Orfeo Vecchi’s „Scielta de madrigali a cinque voci”, dysertacja, Michigan State University, 1997; R.L. Kendrick The Sounds of Milan, 1585–1650, Nowy Jork 2002; S. Mayer Studien zu den lateinischen Busspsalmen-Zyklen des 16. Jahrhunderts, Augsburg 2004; L.M. Vigevani In convertendo Dominus „dialogo a doi chori” di Orfeo Vecchi (1588), w: La musica policorale in Italia e nell’Europa centro-orientale fra Cinque e Seicento, red. A. Patalas i M. Toffetti, Wenecja 2012; D. De Cicco Orfeo Vecchi: musicus et cantor ambrosianus, dysertacja, Universitè de Geneve, 2016; D. De Cicco Il terzo libro dei Mottetti a sei voci (Milano, 1598) di Orfeo Vecchi. Introduzione storico-analitica ed edizione critica, Berno 2019.