Ullmann, Viktor

Ullmann ['ulman] Viktor Josef, *1 I 1898 Teschen (obecnie Czeski Cieszyn), †18 X 1944 Auschwitz-Birkenau, czeski kompozytor, dyrygent i krytyk muzyczny. Syn austriackiego oficera. Podstaw teorii muzyki uczył się pod kierunkiem J. Polnauera. W 1918 rozpoczął studia na wydziale prawa uniwersytetu w Wiedniu, równocześnie pobierał prywatne lekcje gry na fortepianie u E. Steuermanna oraz uczęszczał na seminarium z kompozycji u A. Schönberga. Nie ukończywszy studiów prawniczych, w 1919 przeniósł się do Pragi, gdzie jako asystent A. Zemlinsky’ego w Neues Deutsches Theater pełnił kolejno funkcje chórmistrza, repetytora, a od 1922 dyrygenta. Wykonania jego utworów, począwszy od cyklu Sieben Lieder mit Klavier, cieszyły się dobrym przyjęciem krytyki. W 1927 zaangażowany został na jeden sezon jako dyrektor opery w Aussig (obecnie Usti nad Łabą). Powróciwszy do Pragi, działał jako niezależny artysta, nauczyciel i recenzent muzyczny. Wykonanie jego Variationen und Doppelfuge über ein kleines Klavierstück von Arnold Schönberg na fortepian podczas festiwalu ISCM w Genewie w 1929 przyniosło mu międzynarodowy rozgłos. W latach 1929–31 Ullmann współpracował jako dyrygent i kompozytor z teatrem w Zurychu. W tym okresie zafascynował się antropozofią R. Steinera i został członkiem towarzystwa antropozoficznego (Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft). Przez kolejne dwa lata prowadził księgarnię antropozoficzną w Stuttgarcie, zarzucając działalność muzyka. Po dojściu do władzy narodowych socjalistów w Niemczech w 1933 powrócił do Pragi, gdzie wznowił działalność jako muzyk, kompozytor, nauczyciel i krytyk muzyczny. Współpracował jako dziennikarz z czeskim radiem i niemieckojęzycznym periodykiem „Der Auftakt”. Aktywnie włączał się też w działania czeskich i niemieckich towarzystw muzycznych. W latach 1935–37 pobierał lekcje kompozycji u A. Háby. Dwukrotnie otrzymał nagrodę Emila Hertzki: w 1934 za Variationen, Phantasie und Doppelfuge über ein kleines Klavierstück von Arnold Schönberg na orkiestrę, w 1936 za operę Der Sturz des Antichrist. 8 IX 1942 został wraz z żoną deportowany do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Terezinie. Zaangażowany tu przy organizacji tzw. „czasu wolnego” działał jako dyrektor stworzonego przez siebie Studio für Neue Musik, dyrygent, akompaniator, pedagog krytyk muzyczny, a także kompozytor. 16 X 1944, tuż przed planowaną premierą 1-aktowej opery Der Kaiser von Atlantis, wywieziony został do hitlerowskiego obozu zagłady w Auschwitz i dwa dni później zgładzony w komorze gazowej. Rękopisy kompozycji powstałych w Terezinie — ocalone od zniszczenia przez prof. E. Utitza, a po wojnie zgodnie z wolą kompozytora przekazane H.G. Adlerowi — odnalezione zostały dopiero w 1975. 16 XII tegoż roku odbyła się prapremiera skróconej wersji opery Der Kaiser von Atlantis. W 2002 odzyskane manuskrypty przekazane zostały fundacji Paul Sacher Stiftung.

W muzyce Ullmanna znajdują odbicie różnorodne tendencje, typowe dla 1. połowie XX wieku — późnoromantyczna rozszerzona tonalność, ekspresjonizm w duchu wczesnego Schönberga, a niekiedy impresjonistyczna faktura i kolorystyka oraz elementy jazzu. Charakterystyczna dla utworów Ullmanna jest wyrazista forma oparta na wzorach sonaty, wariacji i fugi. Właściwe muzyce instrumentalnej idee formalne pojawiają się także, podobnie jak u A. Berga, w operze Der Sturz des Antichrist. W skomponowanej w Terezinie operze kameralnej Der Kaiser von Atlantis oder die Tod-Verweigerung, będącej ukrytą pod maską groteski krytyką totalitarnej władzy oraz wojny i jej absurdów, kompozytor nawiązał do muzyki G. Mahlera, wykorzystał melodię hymnu niemieckiego oraz motywy zaczerpnięte z dzieł kompozytorów czeskich (A. Dvořák, J. Suk).

Literatura: Viktor Ullmann. Beiträge. Programme. Dokumente. Materialien, red. Ch. Eisert i U. Prinz, Kassel 1998; Lebe im Augenblick, lebe in der Ewigkeit, materiały z sympozjum poświęconego Ullmannowi w Berlinie 1998, red. H.-G. Klein, Saarbrücken 2000.