Ugolino de Orvieto, Ugolino di Francisco Urbevetano, Ugolinus de Urbeveteri, *ok. 1380 Orvieto (?), †między 23 a 31 I 1452 Ferrara, włoski teoretyk i kompozytor. Najwcześniejsze wiadomości o jego życiu pochodzą z 1411 i są związane z Forlì, gdzie odgrywał ważną rolę w życiu kościelnym i miejskim (stąd przypuszczenia, że mógł się urodzić w tym mieście). W 1415 był tam kanonikiem, a od 1425 dziekanem w katedrze. W 1415 reprezentował miasto na soborze w Konstancji, po 1425 był kilkakrotnie wikarym miejskim, a od 1427 wikarym – zastępcą bpa Giovanniego Caffarellego; pełnił też funkcję rektora opactwa S. Antonio in Rivaldino w Forlì. W 1426 odwiedził Ferrarę wraz ze śpiewakami. Ok. 1430 jako zwolennik gwelfów musiał opuścić Forlì i przeniósł się do Ferrary, gdzie już 12 X 1429 został kanonikiem i do 1448 pełnił inne funkcje w tamtejszej katedrze. W 1432 kandydował bez powodzenia na biskupstwo w Forlì, w latach 1448–51 był wikarym kardynała Pietro Barbo (późniejszego papieża Pawła II), a od 16 XII 1449 do końca życia pełnił funkcję papieskiego sekretarza.
Głównym dziełem Ugoliniego jest napisany w Ferrarze traktat muzyczny Declaratio musicae disciplinae z ok. 1430, którego kopie zachowane są w kilku bibliotekach włoskich (Rzym, Florencja, Turyn) i angielskich (Londyn, Oksford). Traktat jest utrzymanym w tradycjach średniowiecznych kompendium wiedzy o muzyce spekulatywnej i praktycznej. Składa się z 5 ksiąg, w których omówione są: 1. podstawy muzyki (nauka o dźwiękach, interwałach, systemie tonalnym, mutacjach, solmizacji) i śpiewy chorałowe wraz z dyferencjami, tworzącymi rodzaj tonariusa, 2. ilustrowane przykładami muzycznymi zasady kontrapunktu nota contra notam z uwzględnieniem konsonansów, dysonansów i reguł dotyczących musica ficta, 3. zasady muzyki menzuralnej, stanowiące szeroki komentarz do Libellum cantus mensurabilis Johannesa de Muris, 4. matematyczne relacje pomiędzy dźwiękami i spekulatywna nauka o proporcjach i interwałach, 5. podstawy przedmiotu muzycznego i natury dźwięku w aspekcie filozoficznym i w odniesieniu do musica mundana, humana i instrumentalis Boecjusza. Wraz z dołączonym krótkim dodatkiem o monochordzie, wzorowanym w dużej mierze na Parvus tractatulus de modo monocordum dividendi Prosdocimusa de Beldemandis, traktat Ugoliniego – mimo konserwatywnego charakteru – zyskał dość duże uznanie, był cytowany i wykorzystywany w celach dydaktycznych przez wielu teoretyków (m.in. Franchinusa Gaffuriusa, Johna Hothbyego, Bartolomeusa Ramosa de Pareja oraz Giovanniego del Lago).
Z twórczości kompozytorskiej Ugoliniego zachowały się 3 utwory 2-głosowe: ballada Si videar invidorum sequi consortia i 2 ballaty włoskie: L’alta virtute i Chi solo a si, dołączone do rękopisu Declaratio z ok. 1450 (Rzym, Biblioteca Casanatense). Zapisane w pełnej czarnej notacji menzuralnej z czerwonym kolorowaniem reprezentują cechy stylistyczne typowe dla późnego włoskiego trecento, z komplikacjami rytmicznymi charakterystycznymi dla ars subtilior. Przypuszcza się, że Ugolino napisał jeszcze wiele innych utworów, w tym być może 11 trudnych do odczytania pieśni z palimpsestu 2211 z Biblioteca S. Lorenzo we Florencji.
Edycje: Ugolino Urbevetani Declaratio Musicae Disciplinae…, wyd. A. Seay, «Corpus Scriptorium de Musica» VII, 31., Rzym 1959–62.
Literatura: F.X. Haberl Bio-bibliographische Notizen über Ugolino von Orvieto oraz U. Kornmüller Die Musiklehre des Ugolino von Orvieto, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” X, 1885; R. Bagattoni Ugolino da Orvieto, „La Madonna del Fuoco” II–IV, 1916–18; G. Pietzsch Die Klassifikation der Musik von Boetius bis Ugolino von Orvieto, Halle 1929, przedr. Darmstadt 1968; P Reggiani Ugolino di Francesco Urbevetano, „Studi Romagnoli” VI, 1955; A. Seay Ugolino of Orvieto, Theorist and Composer (zawiera kompozycje Ugoliniego) i The „Declaratio musicae disciplinae” of Ugolino of Orvieto. Addenda, „Musica Disciplina” IX, 1955 i XI, 1957; A. Hughes Ugolino. The Monochord and Musica Ficta, „Musica Disciplina” XXIII, 1969; E. Peverada Ugolino da Orvieto nella erudizione scalabriniana e alla luce di nuovi documenti, w: G. A. Scalabrini e l’erudizione ferrarese nel 700. Ferrara 1978, «Atti della Accademia delle scienze di Ferrara» LV, 1977–78, przedr. pt. Vita musicale nella chiesa ferrarese del Quattrocento, Ferrara 1991; J. Nádas Manuscript San Lorenzo 2211, w: L’Ars Nova italiana del trecento, t. 6, ks. kongresu w Certaldo 1984, red. G. Cattin, Certaldo 1992; C. Panti Una fonte della „Declaratio musicae disciplinae” di Ugolino da Orvieto. Quattro anonime „Questiones” della tarda Scolastica, „Rivista Italiana di Musicologia” XXIV, 1989; E. Peverada La scuola di canto della cattedrale, w: Vita musicale nella chiesa ferrarese del Quattrocento, Ferrara 1991; D. Fallows The End of the Ars Subtilior, „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” XX, 1996; M. Schulter Ugolino’s „Intelligent Organist” and the Seventeen-note Octave, 2 cz., „1/1. The Journal of the Just Intonation Network” X, 2000, XI, 2002.
