Tourout, Johannes

Tourout [turut], Touront, Johannes, *ok. 1430, flamandzki kompozytor działający w 3. ćwierci XV w. Był klerykiem diecezji Tournai, jego nazwisko wskazuje na pochodzenie z miasta Torhout (fr. Thourout) we Flandrii. Jedyny zachowany dokument jego życia został wydany 3 VII 1460 przez kancelarię papieską i dotyczy nadania Touroutowi prebendy w kolegiacie Mariackiej w Antwerpii. Kompozytor nazwany jest w nim kantorem cesarza Fryderyka III. Na podstawie badań prozopograficznych można dojść do wniosku, że Tourout przybył na dwór cesarski pod koniec lat 50. wraz z grupą śpiewaków franko-flamandzkich i pozostawał tam nie dłużej niż do 1466. Z tego okresu pochodzą najwcześniejsze zapisy utworów opatrzonych różnymi formami jego nazwiska, zachowane w kilku rękopisach z Trydentu, południowych Niemiec i Czech. Pisownia nazwiska kompozytora została ustalona na podstawie dokumentu z kancelarii papieskiej, używana w dawniejszej literaturze forma „Touront” jest niepoprawna.

Tourout komponował głównie msze, motety maryjne i chansons, przeznaczone na 3, rzadziej na 4 głosy. Jego twórczość posiada dość wyraziste cechy stylistyczne, odróżniające go od innych twórców 3. ćwierci XV w. Należy do nich płynna melodyka, budowana z użyciem sekund przerywanych małymi skokami interwałowymi, wyraziste kadencje, spójność rytmiczna głosów i unikanie dysonansów. Tourout chętnie powraca do niektórych motywów i fraz, poddając je subtelnym przekształceniom. Często stosuje technikę imitacyjną, niekiedy w powiązaniu z techniką kanoniczną (motet Virgo restauratrix z kanonem zwierciadlanym między dwoma tenorami). Większość utworów Tourouta wykazuje związki z francuskim repertuarem pieśniowym, np. będąca wczesnym przykładem mszy parodiowanej Missa „Mon oeil”, wzorowana jest na anonimowej chanson, zrekonstruowanej przez J. van Benthema jako Mon oeil lamente. Niektóre utwory łacińskie, uważane wcześniej za motety, są w istocie kontrafakturami, np. Chorus iste, pie Christe mógł oryginalnie funkcjonować jako chanson Adieu m’amour. Mistrzostwo techniczne zbliża Tourouta do twórczości J. Ockeghema, Ph. Carona i A. Busnois’a. Szczególną popularność zdobył motet maryjny O gloriosa regina, zachowany w licznych źródłach w różnych wersjach, w tym (podobnie jak hymn Pange lingua) w opracowaniu na instrumenty klawiszowe; stał się on też podstawą mszy J. Vinceneta. Dzieła Tourouta rozpowszechnione są głównie w rękopisach z terenu Europy Środkowej, w których zachowały się również inne utwory wykazujące liczne pokrewieństwa z jego stylem. J. van Benthem przypisał mu mszę Primi toni na 3 głosy, przekazaną w rękopisie z Werony (Biblioteka Capitolare, sygn. DCCLIX) z nazwiskiem J. Ockeghema.

Literatura: D. Orel Počátky umělého vícehlasu v Čechách, Bratysława 1922; D. Orel Die Stilarten der Mehrstimmigkeit des 15. und 16. Jahrhunderts in Böhmen, w: Studien zur Musikgeschichte, ks. pam. G. Adlera, Wiedeń 1930; L.E. Gottlieb The Cyclic Masses of Trent Codex 89, dysertacja University of Kalifornia, Berkeley 1958; R.J. Snow The Manuscript Strahov D.G.IV.47, dysertacja University of Illinois 1968; R.J. Mitchell The Paleography and Repertory of Trent Codices 89 and 91, dysertacja University of Exeter 1989; R. Strohm Messzyklen über deutsche Lieder in den Trienter Codices, w: Liedstudien, ks. pam. W. Osthoffa, red. M. Just i R. Wiesend, Tutzing 1989; A.P. Leverett Song Masses in the Trent Codices. The Austrian Connection, „Early Music History” XIV, 1995; D. Fallows A Catalogue of Polyphonic Songs, 1415–1480, Oksford 1999; P. Gancarczyk Musica scripto. Kodeksy menzuralne II połowy XV wieku na wschodzie Europy Łacińskiej, Warszawa 2001; M. Kirnbauer Hartmann Schedel und sein „Liederbuch”. Studien zu einer spätmittelalterlichen Musikhandschrift (…) und ihrem Kontext, Bern 2001; P. Gancarczyk Związki kodeksu Strahov z Austrią i dworem Fryderyka III oraz M. Staehelin Uwagi o wzajemnych związkach biografii, twórczości i dokumentacji dzieł Piotra Wilhelmiego z Grudziądza, „Muzyka” 2004 nr 2; R.J. Mitchell Regional Styles and Works in Tr 89 and Related Sources: A Short Survey, w: Manoscritti di polifonia nel Quattrocento europeo, red. M. Gozzi, Trydent 2004; J. van Benthem Ein „Pange lingua” unter der Tarnkappe, w: Musical Culture of the Bohemian Lands and Central Europe before 1620, red. J. Baťa i in., Praga 2011; M. Kirnbauer Lied, Chanson, Cantilena: „Elend du hast Vmbfangen mich...” (…) und verwandte Sätze von J. Touront, w: „Leglicher sang sein eigen ticht”: Germanistische und musikwissenschaftliche Beiträge zum deutschen Lied im Mittelalter, red. Ch. März i in., Wiesbaden 2011; J. van Benthem Rescued by Transplantation. An Unorthodox Approach to „Lost” Chansons by J. Tourout in Polyphonic Sources from Bohemia oraz P. Gancarczyk J. Tourout and the Imperial „Hofkantorei” ca. 1460, „Hudební věda” 2013 nr 3-4; J. van Benthem Die Saganer Stimmbücher (Das Glogauer Liederbuch): eine unbeachtete Quelle für J. Tourout?, w: The Musical Culture of Silesia before 1742: New Contexts – New Perspectives, red. P. Gancarczyk i in., Frankfurt n. Menem 2013; J. van Benthem Affection Unmasked? About the Misleading Transmission of the „Lost” Song by J. Tourout, w: Qui musicam in se habet, ks. pam. A.E. Plancharta, red. A. Zayaruznaya i in., b.m. 2015.