Tinctoris, Johannes

Tinctoris [tiŋkt'oris], Tinctor, Teinturier, Le Taintenier, Johannes, Jehan, *ok. 1435 Braine-l’Alleud (k. Nivelles, południowa Brabancja), †przed 12 X 1511, franko-flamandzki teoretyk muzyki i kompozytor, syn urzędnika miejskiego, Martina le Taintenier. Ok. 1460 działał jako śpiewak i wikary w katedrze w Cambrai, gdzie być może zetknął się z G. Dufayem. W latach 1460–62 był succentorem w katedrze w Orleanie, w 1462 studiował prawo kanoniczne i cywilne na tamtejszym uniwersytecie, uzyskując licencjat, a w 1490 stopień doktora prawa. Pod koniec lat 60. był opiekunem chłopców z chóru w katedrze w Chartres; jego identyfikacja z Johannesem Tectorisem, succentorem w katedrze św. Lamberta w Liège ok. 1474–75, nie jest potwierdzona. Z początku lat 70. wstąpił na służbę króla Neapolu, Ferdynanda I Aragońskiego, gdzie od 1476 był śpiewakiem, instrumentalistą, dyrygentem i nauczycielem muzyki (jego uczennicą była m.in. ks. Béatrice, późniejsza królowa węgierska, żona Macieja I Korwina), a także doradcą prawnym. Tu zetknął się z przedstawicielami włoskiego humanizmu, a w latach 1478–80 utrzymywał kontakty z F. Gaffuriusem. W 1479 przebywał czasowo na dworze d’Este w Ferrarze, w 1487 podróżował do północnej Europy (m.in. przebywał na dworze Karola VIII i prawdopodobnie na dworze cesarza niemieckiego Fryderyka III) w celu pozyskania śpiewaków dla kapeli dworskiej, przebywał także w Brugii i Liège, a następnie wrócił do Neapolu. Ostatnie lata życia Tinctorisa są słabo udokumentowane. W latach 1488–1511 otrzymywał beneficjum jako kanonik kościoła św. Gertrudy w Nivelles i jednocześnie, do 1502, beneficjum w kościele S. Giorgio Maggiore w Neapolu. Prawdopodobnie w 1492 uczestniczył w intronizacji papieża Aleksandra VI w Rzymie, a w 1493 być może odwiedził węgierski dwór Beatrice Aragońskiej w Budzie. Możliwe, że pod koniec życia przeniósł się do rodzinnej Brabancji.

Tinctoris należy do najwybitniejszych teoretyków muzycznych działających w Europie w 2. połowie XV i na początku XVI w. Jest autorem 12 traktatów teoretycznych (nie licząc zaginionego i prawdopodobnie najstarszego traktatu Speculum musicae oraz drobnych pism) napisanych najpewniej w 70. i w początku 80. lat XV w., z których co najmniej dwa – Proportionale musices, a zwłaszcza Terminorum musicae diffinitorium zach. w rkp. w licznych bibliotekach, a także drukach kilkakrotnie z drobnymi modyfikacjami od lat 70. (?) w Neapolu (?) i Treviso – zostały szeroko rozpowszechnione i zachowały się najliczniej w źródłach. Do najważniejszych źródeł zawierających traktaty Tinctorisa należą: Bolonia, Biblioteca Liceo Musicale, Ms. B/2 (ok. 1474) i Biblioteca Universitaria, Ms. 2573 (koniec XV w.), Bruksela, Bibliotheque Royale, Ms. II 4147 (Fonds Fétis 5274, koniec XV w.), Walencja, Biblioteca Universitaria, Ms. 835 (ok. 1490) i Gandawa, Biblioteca Universitaria, Ms. 70(71) (1503–34). Wszystkie traktaty świadczą o tym, że Tinctoris doskonale znał dotychczasową teorię muzyki, a szczególnie dokonania F. Gaffuriusa i Marchetta da Padova; swoje koncepcje wiązał ściśle z największymi i wszechstronnie, a zarazem krytycznie ocenianymi osiągnięciami współczesnych mu kompozytorów franko-flamandzkich i innych zwłaszcza A. Busnois, J. Ockeghema i J. Dunstable’a, oraz z własnymi doświadczeniami w zakresie twórczości kompozytorskiej i pedagogiki muzycznej.

W swych pracach teoretycznych Tinctoris objął bardzo szeroki krąg zagadnień, w tym najbardziej istotnych dla wyjaśnienia podstawowych problemów ówczesnej teorii muzyki. Poruszył i omówił szczegółowo zagadnienia dotyczące podstaw teorii muzyki, tj. znajomości takich elementów muzyki jak wysokość dźwięków, właściwości notacji rytmicznej (m.in. w Expositio manus), ponadto menzury i proporcji (Proportionate musices), czy wreszcie systemu modalnego i jego roli w strukturach polifonicznych (Liber de natura et proprietate tonorum). Dość zwartą grupę pism tworzą traktaty poświęcone teorii muzyki i notacji menzuralnej ze szczegółowym graficznym przedstawieniem znaków nutowych i pauz oraz ich wartości czasowych (m.in. Tractatus de regulari valore notarum, Tractatus de notis et pausis, Tractatus alterationum, Scriptum (...) superpunctis musicalibus). Równie ważne znaczenie dla rozwoju refleksji teoretycznej o muzyce ma utrzymany w charakterze podręcznikowej, podstawowy i najobszerniejszy ze wszystkich zachowanych tekstów Tinctorisa traktat o sztuce kontrapunktycznej (Liber de arte contrapuncti), w którym został omówiony problem interwałów, współbrzmień (konsonanse i dysonanse) oraz zagadnienia kontrapunktu prostego i ozdobnego, a także sztuka komponowania, improwizacji i roli varieras. Rozważania ogólne, estetyczne oraz teologiczno-metafizyczne, dotyczące pochodzenia muzyki, jej ewolucji, stosunku do wszechświata i istoty wyższej, a także jej wpływu na ludzkie odczucia, znalazły wyraz głównie w Complexas effectuum oraz w najwyżej cenionym traktacie De inventione et usu musicae. To ostatnie, szeroko zakrojone, ale zachowane jedynie we fragmentach dzieło, nie pomija ponadto licznych zagadnień dotyczących praktyki muzycznej, wokalnej i instrumentalnej. Specjalne miejsce w piśmiennictwie Tinctorisa zajmuje powstały przed 1475, najwcześniejszy w historii piśmiennictwa muzycznego, wyjątkowo obszerny, obejmujący ok. 300 pojęć, słownik terminologii muzycznej Terminorum musicae diffinitorium. Zbiór pism teoretycznych Tinctorisa uzupełniają krótkie listy: do Johannesa de Stockem (dołączony do traktatu De inventione) oraz do Joanmarca Cinico. Dokonania naukowe Tinctorisa cieszyły się uznaniem w Europie jeszcze przez cały wiek XVI.

Twórczość kompozytorska Tinctorisa, której duża część powstała w Burgundii przed wyjazdem do Neapolu, charakteryzuje się doskonałością techniczną. Wykazuje też pewne powiązania stylistyczne z dziełami A. Busnois i J. Ockeghema, szczególnie w mszach (należących do najlepszych utworów Tinctorisa), które wyróżniają się wzorową techniką kontrapunktyczną i klarowną strukturą, opartą na imitowanych motywach czołowych większych całości i drobniejszych odcinków. W mszy L’homme armé, z tropowanym tekstem w Kyrie, Sanctus i Hosanna, występuje m.in. struktura tenorowa, czasem (np. w mszach Sine nomine) pojawia się temat wspólny dla poszczególnych części. Uznanie współczesnych zdobyły motety maryjne Tinctorisa, zwłaszcza Virgo Dei, oraz chansons utrzymane w swobodnej fakturze polifonicznej. Wśród przykładów muzycznych, zamieszczonych w traktatach, szczególne miejsce zajmuje utrzymany w stylu motetowym dydaktyczny utwór Difficiles alios, ilustrujący reguły proporcji i zasady notacji menzuralnej.

Literatura: J.N. Forkel Allgemeine Literatur der Musik, Lipsk 1792, przedr. Hildesheim 1962; E.A. Choron Rapport sur un manuscrit de Tinctoris, Paryż 1813; F.X. Haberl Ein unbekanntes Werk des Johannes Tinctoris, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” XIV, 1899; L. Főkővi Musik und musikalische Verhältnisse in Ungarn am Hofe von Matthias Corvinus, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” XV, 1900; U. Kornmüller Die alten Musiktheoretiker, Johannes Tinctoris, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” XVIII, 1903; G. Pannain La teoria musicale di Giovanni Tinctoris, Neapol 1913; Ch. van den Borren Johannes Tinctoris, w: Biographie nationale (...) de Belgique, t. 25, Bruksela 1930–32, przedr. „Revue Belge de Musicologie”, XXI1967; H. Anglès Un manuscript inconnu avec polyphonie du XVe siècle conservé à la cathédrale de Ségovie, „Acta Musicologica” VIII, 1936; M. Bukofzer An Unknown Chansonnier of the 15th Century (The Mellon Chansonnier), „The Musical Quarterly” XXVIII, 1942; E. Křenek A Discussion of the Treatment of Dissonances in Ockeghem’s Masses as Compared with the Contrapuntal Theory of Johannes Tinctoris, «Hamline Studies in Musicology» II, 1947; A. Baines Fifteenth-Century Instruments in Johannes Tinctoris’ „De inventione et usu musicae”, „The Galpin Society Journal” III, 1950; F. Feldmann Musiktheoretiker in eigenen Kompositionen. Untersuchungen am Werk des Tinctoris, Adam v. Fulda und Nucius, „Deutsches Jahrbuch der Musikwissenschaft” I, Lipsk 1956; N. Castiglioni Sul „Complexus effectuum musices” di Johannes Tinctoris, „Rivista di estetica” IV, 1959; H. Kirchmeyer Zur Proportionslehre des Johannes Tinctoris, „Instrumentenbau Zeitschrift” XVII, 1963; G. Gerritzen Untersuchungen zur Kontrapunktlehre des Johannes Tinctoris, Kolonia 1974; K.-J. Sachs Der Contrapunctus im 14. und 15. Jahrhundert. Untersuchungen zum Terminus, zur Lehre und zu den Quellen, Beihefte zum „Archiv für Musikwissenschaft”, 1974; M. Staehelin „Euphonia” bei Tinctoris, w ks. XII kongr. Międzynarodowe Towarzystwo Muzykologiczne w Berkeley 1977, Kassel 1981; R. Strohm Die Missa super „Nos amis” von Johannes Tinctoris, „Die Musikforschung” XXXII, 1979; L. Zanoncelli Sulla estetica di Johannes Tinctoris, Bolonia 1979 (zawiera Complexus effectum musices, także tłum, włoskie); B.J. Blackburn A Lost Guide to Tinctoris’ Teaching Recovered, „Early Music History” I, 1981; R. Woodley Ioannes Tinctoris A Review of the Documentary Biographical Evidence, „Journal of the American Musicological Society” XXXIV, 1981; J. van Benthem Concerning Johannes Tinctoris and the Preparation of the Princess’s Chansonnier, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muzieksechiedenis” XXXII, 1982; M. Bent „Resfacta” and „Cantare super librum”, „Journal of the American Musicological Society” XXXVI, 1983; T.A. Schmid Der „Complexus effectuum musices” des Johannes Tinctoris, „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” X, 1986; B.J. Blackburn On Compositional Process in the Fifteenth Century, „Journal of the American Musicological Society” XL, 1987; R. Woodley Renaissance Music Theory as Literature, «Renaissance Studies» I, 1987; B.J. Blackburn, E.E. Lowinsky i C.A. Müller A Correspondence of Renaissance Musicians, Oksford 1991; R. Sherr A Biographical Miscellany. Josquin, Tinctoris, Obrecht, Brumel, w: Musicologia humana, ks. pam. W. i U. Kirkendale’ôw, red. S. Gmeinwieser, D. Hiley i J. Riedlbauer, Florencja 1994; L.A. Holford-Strevens Tinctoris on the Great Composers, «Plainsong and Medieval Music» V, 1996; Ch. Page Reading and Reminiscence. Tinctoris on the Beauty of Music, „Journal of the American Musicological Society” XLIX, 1996; Egidius Carlerius, Johannes Tinctoris. On the Dignity and the Effects of Music, red. R. Strohm i J.D. Cullington, Londyn 1996 (zawiera Complexus effectum musices, także tłum. angielskie); R.C. Wegman From Maker to Composer. Improvisation and Musical Authorship in the Low Countries, 1450–1500, „Journal of the American Musicological Society” XLIX, 1996; A. Blachly Reading Tinctoris for Guidance on Tempo, w: A. Busnois. Method, Meaning, and Context in Late Medieval Music, red. P Higgins, Oksford 1999; G. D’Agostino Note sulla carriera napoletana di Johannes Tinctoris, „Studi musicali” XXVIII, 1999; P. Gronemann Varietas delectat. Mannigfaltigkeit in Messen des Johannes Tinctoris, Essen 2000; M. Bent On False Concords in Late Fifteenth-Century Music, yet Another Look at Tinctoris, w: Théorie et analyse musicales (1450–1650), materiały z międzynarodowego kolokwium w Leuven 1999, red. A.-E. Ceulemans i B.J. Blackburn, Leuven 2001; R.C. Wegman Johannes Tinctoris and the „new art”, „Music and Letters” LXXXIV, 2003; G. D’Agostino Reading Theorists for Recovering „ghost” Repertories. Tinctoris, Gaffurio and the Neapolitan Context, „Studi musicali” XXXIV, 2005.