Thomson, Virgil

Thomson [t'omsn] Virgil, *25 XI 1896 Kansas City, †30 IX 1989 Nowy Jork, amerykański kompozytor i krytyk muzyczny. Początkowo uczył się gry na fortepianie i na organach w Kansas City, gdzie pracował również jako organista w kościołach. W 1919 rozpoczął studia w Harvard University pod kierunkiem E.B. Hilla (instrumentacja i francuska muzyka współczesna), A.Th. Davisona (dyrygentura) i S.E Damona (kompozycja). W 1921 otrzymał stypendium, dzięki któremu mógł podjąć studia u N. Boulanger w Paryżu (organy w Ecole Nórmale de Musique i kontrapunkt — prywatnie). Poznał tam kompozytorów Grupy Sześciu i E. Satiego, których twórczość analizował już w czasie studiów w Stanach Zjednoczonych. W latach 1922–23 kontynuował studia w Harvard University. Równocześnie pracował jako organista, chórmistrz, dyrygent, kompozytor i krytyk muzyczny. Przygotował wówczas pierwsze amerykańskie wykonanie Sokratesa E. Satiego. W 1923, po ukończeniu studiów w Harvard University, otrzymał stypendium do Juilliard Graduate School w Nowym Jorku, gdzie doskonalił swe umiejętności w zakresie dyrygentury (pod kierunkiem Ch. Cliftona) i kontrapunktu (pod kierunkiem R. Scalera). W latach 1925–40 przebywał głównie w Paryżu, odwiedzając w tym czasie wielokrotnie Stany Zjednoczone. W 1926 poznał Gertrudę Stein, której poglądy i teksty wywarły wpływ na jego twórczość. Na początku II wojny światowej opuścił Francję i powrócił do kraju. W latach 1940–54 pracował jako krytyk muzyczny „New York Herald Tribune”, nie zaprzestając komponowania. W latach 50. i 60. odbył wiele podróży muzycznych po Stanach Zjednoczonych i Europie (dawał wykłady o muzyce, uczestniczył w konferencjach i dyrygował). W 1952 prowadził pierwsze paryskie wykonanie swojej opery Four Saints. Otrzymał wiele nagród, m.in.: order Legii Honorowej (1947), National Book Critics Circle Award i Kennedy Center Honor (1983); był także członkiem National Institute of Arts and Letters (1948) oraz American Academy of Arts and Letters (1959).

W twórczości Thomsona przenikają się wpływy amerykańskiej i europejskiej (głównie francuskiej) kultury muzycznej. Poligeniczny styl kompozytorski Thomsona zawiera elementy chorału gregoriańskiego, polifonii modalnej, hymnów baptystów oraz popularnych melodii XIX-wiecznych, zwłaszcza w rytmach walca, tanga, czasem też ragtime’u. Indywidualny rys nadaje tej muzyce podejście do tonalności i związane z nią efekty humorystyczne. Niespodziewane w danym ciągu muzycznym, w danym porządku dźwiękowym struktury brzmieniowe wywołują wspomniany komizm muzyczny, uzyskiwany także poprzez odpowiednią instrumentację. Poza utworami o wyraźnie określonej tonalności dur-moll (np. II pieśń z cyklu La belle en dormant), pojawiają się także takie, w których symultatywnie brzmią warstwy o odmiennych zasadach organizacji dźwięków, łamiące zasady systemu tonalnego (np. Variations on Sunday School Tunes). Ponadto często występują w kompozycjach Thomsona współbrzmienia czystych kwart, kwint i oktaw oraz struktury ostinatowe. Jasna, przejrzysta faktura utworów, prostota użytych środków i dowcip muzyczny przypominają niekiedy styl E. Satiego.

Opery Thomsona cechuje wzmożona ekspresja i różnorodne środki wyrazu. W Four Saints do tekstu G. Stein kompozytor zastosował melodie z protestanckich hymnów, formuły liturgiczne (chorały, parlando), cytaty pieśni świeckich (np. God Save the King, My Country, ‘tis of thee) oraz melodie w rytmach walca i tanga. Podobny konglomerat środków pojawia się w operze The Mother of us all (także do tekstu G. Stein), w której występuje łączenie melodii hymnicznych oraz rytmów walca i marsza; utwór ten zawiera fragmenty o wzmożonej uczuciowości i poważnym wyrazie. Za najdoskonalsze dzieło tego gatunku uważana jest trzecia i ostatnia opera Thomsona pt. Lord Byron. Kompozycja ta charakteryzuje się bogatą fakturą oraz liryczną eksresją, a także wielogłosowym opracowaniem cytowanej melodii hymnicznej Auld Lang Syne. Amerykańskie hymny protestanckie cytowane są w różnych gatunkach twórczości Thomsona, np. w organowych Variations on Sunday School Tunes i w orkiestrowej Symphony on a Hymn Tune.

Szczególny dział dorobku twórczego Thomsona stanowi sto kilkadziesiąt „portretów muzycznych” — utworów skomponowanych na zespoły kameralne, na skrzypce, a głównie na fortepian, z których wiele kompozytor zorkiestrował i przeznaczył do wykonania jako odrębne dzieła lub części utworów cyklicznych. Powodzeniem cieszyła się muzyka filmowa Thomsona, zwłaszcza do filmów The Plow that Broke the Plains oraz The River, w których wykorzystał on kowbojskie piosenki, spirituals i in. pieśni popularne, a w The River użył nadto finału swej Symphony on a Hymn Tune.

Thomson w swobodny sposób łączył w swej twórczości elementy muzyki religijnej, popularne melodie, tańce oraz różnorodne efekty ilustracyjne i programowe z formami przejętymi z tradycyjnej, tzw. wysokiej kultury europejskiej. Uznanie zyskał także jako krytyk muzyczny wielkiego formatu; jego wypowiedzi oceniane były jako błyskotliwe, prowokujące i poruszające. Pisma Thomsona zostały zebrane i opublikowane w 4 tomach.

Literatura: Selected Letters of Virgil Thomson, wyd. T. Page i V. Weeks Page, Nowy Jork 1988; Virgil Thomson. A Reader, Selected Writings 1924–1984, red. R. Kostelanetz, Nowy Jork 2002; K. Hoover i J. Cage Virgil Thomson. His Life and Music, Nowy Jork 1959; M. Meckna Virgil Thomson. A Bio-Bibliography, Nowy Jork 1986; A.C. Tommasini Virgil Thomson’s Musical Portraits, Nowy Jork 1986; P. Wittke Virgil Thomson, Nowy Jork 1996; A.C. Tommasini Virgil Thomson. Composer on the Aisle, Nowy Jork 1997.