Tatum [tˊejtem] Art, właśc. Arthur Tatum junior, *13 X 1909 Toledo (Ohio), †5 XI 1956 Los Angeles, amerykański pianista jazzowy. Od urodzenia był prawie niewidomy. Od wczesnego dzieciństwa grał na fortepianie – uczył się prywatnie u O.G. Raineya i w Toledo School of Music, a gry na skrzypcach i gitarze w School for the Blind w Columbus. Ok. lat 1924–25 rozpoczął publiczne występy, od 1928 działał w Toledo i Cleveland, współpracował m.in. ze Speed Webb Orchestra, zespołem McKinneys Cotton Pickers, występował także w audycjach lokalnego radia. Zauważony przez śpiewaczkę A. Hall, został w 1932 jej stałym akompaniatorem i przeniósł się do Nowego Jorku; zwyciężył wówczas w tzw. cutting contest (rodzaj muzycznej potyczki na umiejętności wirtuozerskie między pianistami grającymi w stylu stride) w Harlemie, pokonując Fatsa Wallera. Zwycięstwo zaowocowało propozycjami dalszych występów, trasy koncertowej po Stanach Zjednoczonych (1932–33) i pierwszych nagrań dla wytwórni Brunswick i Decca, z którą Tatum współpracował w latach 1934–41; uznanie środowiska muzycznego przyniosło mu zwłaszcza nagranie Tiger Rag (1933). W latach 30. Tatum występował jako solista w klubach jazzowych w Hollywood, Chicago, Nowym Jorku, w 1938 koncertował w Europie. W 1943 założył własne trio, w którym grali L. „Tiny” Grimes (gitara) i Slam Stewart (kontrabas); równocześnie kontynuował karierę solową i okazjonalnie nagrywał z innymi muzykami, m.in. jako członek sekstetu B. Bigarda (1945). W 1944 wystąpił w Metropolitan Opera House w Nowym Jorku, w 1947 zagrał w filmie muzycznym The Fabulous Dorseys (reż. A.E. Green). W latach 1949–52 nagrywał dla wytwórni Capitol, w latach 1953–56 dla producenta N. Granza (cykle The Solo Masterpieces i The Group Masterpieces, m.in. z B. Carterem, R. Eldridgem, L. Hamptonem); jego spuścizna nagraniowa liczy ponad 600 utworów. Tatum jest m.in. laureatem Esquire Gold Award (1944), Downbeat Critics Poli (1954–56), Grammy Lifetime Achievement Award (1989, pośmiertnie).
Styl gry fortepianowej Tatuma – w jeszcze większym stopniu niż nieco wcześniej styl E. Hinesa – stał się w latach 30. XX w. swoistym podsumowaniem wszystkich kierunków wczesnego okresu rozwoju pianistyki jazzowej. Znakomicie posługiwał się stylem i techniką stride (nawiązywał zwłaszcza do gry J.P. Johnsona i F. Wallera), rozwinął jednocześnie stworzony przez Hinesa tzw. styl trąbkowy (trumpet-style, horn-like style), oparty na dominacji rozdrobnionej rytmicznie melodii prawej ręki, frazowanej i artykułowanej podobnie jak w grze na instrumentach dętych. Nawiązywał też do tradycji wielkich wirtuozów muzyki poważnej (L. Godowski, V. Horowitz), nie ustępując im pod względem techniki pianistycznej, którą krytycy określali mianem wręcz „pirotechnicznej”. Tatum wykorzystywał zawrotne tempa, biegniki, grę w oktawach, skomplikowane, figuracyjne ostinato w lewej ręce, tzw. kroczący bas, perfekcyjnie różnicował plany dźwiękowe w fakturze akordowej (zaczątek techniki locked-hands). W mniejszym stopniu związany był z tradycją bluesa, choć słynął jako znakomity wykonawca boogie (Blues for Art’s Sake, 1945; Aunt Hagar’s Blues, 1949). Jako pełen wyobraźni innowator, zdystansowany wobec epoki swingu, wywarł niezaprzeczalny wpływ na dalszą ewolucję jazzu; zwłaszcza subtelna koncepcja rytmicznej i niespokojnej harmonii silnie oddziałała na kształtowanie się wczesnego bebopu.
Tatum był znakomitym improwizatorem; temat jazzowy bądź popularny traktował jako pretekst, punkt wyjścia, poddawał go zasadniczym modyfikacjom, reinterpretacji i głębokiej autorskiej ingerencji, prowadzącej często niemal do zagubienia pierwotnych cech i wykreowania nowych jakości brzmieniowych (Tea for Two, 1933; Willow, Weep for Me, 1949). Bogato zdobił melodię, rozczłonkowywał ją (także cytatami) i przetwarzał rytmikę (dyminucja, nieregularne podziały rytmiczne, zmiany metrum); rytm traktował w sposób wariacyjny, znacznie odważniej niż E. Hines. Jego koncepcja harmonii zdradza wpływy twórczości D. Ellingtona z lat 30. Tematy poddawał Tatum spontanicznie koncypowanej „reharmonizacji”, obejmującej kolorowanie współbrzmień dodanymi interwałami (nona, undecyma, tercdecyma), włączanie w zastany schemat harmonicznych dodatkowych akordów (także przejściowych) i ich ciągów, zaskakujące zamienniki (chord Substitution) oraz zmiany tonacji, nierzadko wielokrotne na krótkich odcinkach. Tatum, jeden z najwybitniejszych i najbardziej inspirujących muzyków w historii jazzu, oddziaływał nie tylko na pianistów (B. Powell, L. Tristano, O. Peterson, Th. Monk, M. Tyner, A. Makowicz), lecz także na kolejne generacje saksofonistów (C. Hawkins, D. Byas, Ch. Parker), wzorujących się na jego inwencji harmonii i swobodzie improwizacji.
Literatura: S. Holm Danspianoskola. Med soli av Nat King Cole, Count Basie, Art Tatum, Earl Hines, Sztokholm 1948; J.G. Jepsen Discography of Art Tatum and Bud Powell, Brande 1961; J.A. Howard The Improvisational Techniques of Art Tatum, Ann Arbor 1978; A. Laubich, R. Spencer Art Tatum. A Guide to His Recorded Music, Metuchen (Nowy Jork) 1982; J. Lester Too Marvelous for Words. The Life and Genius of Art Tatum, Oksford 1994.
