Tartini, Giuseppe

Tartini Giuseppe, *8 IV 1692 Pirano (Istria, obecnie Piran, Słowenia), †26 II 1770 Padwa, włoski kompozytor, skrzypek i teoretyk. Był synem pochodzącego z Florencji Giovanniego Antonia Tartiniego, generalnego zarządcy młynów solnych w Piranie. Przeznaczony do stanu duchownego, do 1708 uczył się m.in. gry na skrzypcach w szkole zakonnej w Capo d’Istria (obecnie Koper w Słowenii), następnie za zgodą biskupa Paola Naldiniego studiował prawo na uniwersytecie w Padwie. W 1710, po śmierci ojca, poślubił Elisabettę Premazore, co pozbawiło go wsparcia rodziny oraz naraziło na represje ze strony kardynała Giorgio Cornato, opiekuna dziewczyny. Tartini wyjechał z Padwy i schronił się w klasztorze franciszkanów w Asyżu, gdzie przebywał do 1713 i prawdopodobnie studiował kompozycję u B. Černohorskiego. W 1714 przebywał w Ankonie, gdzie został skrzypkiem orkiestry w operze. Do Padwy powrócił w 1716, po złagodzeniu prześladowań ze strony Kościoła i rodziny. W tym samym roku słuchał w Wenecji gry skrzypcowej słynnego florentyńczyka F.M. Veraciniego, która wywarła na nim wielkie wrażenie. W latach 1717–18 był pierwszym skrzypkiem w orkiestrze opery w Fano. W 1721 został pierwszym skrzypkiem i koncertmistrzem w bazylice św. Antoniego w Padwie. Jako znany już artysta miał zagwarantowaną możliwość swobodnego koncertowania w operach i akademiach muzycznych; występował często w Wenecji, m.in. także w 1728 w Parmie, w 1730 w Bolonii, w 1739 w Ferrarze. Od 1723 do 1725 był kapelmistrzem na dworze hr. Kańskiego w Pradze, nawiązał wówczas kontakty z J.J. Fuxem, A. Caldarą oraz lutnistą S.L. Weissem. W 1726 powrócił do Padwy, gdzie pozostał do końca życia, związany z bazyliką św. Antoniego.

W 1727 (lub 1728) założył w Padwie szkołę gry skrzypcowej, do której przybywali uczniowie z całej Europy, stąd nazywano ją Scuola delle Nazioni, a Tartiniego — maestro delle nazioni. Do najbardziej znanych jego uczniów należeli: P. Nardini, P. Bini, D. Ferrari, F. Manfredi, A.N. Pagin, P. Lahoussaye, J.G. Naumann oraz M.L. Syrmen z d. Lombardini. Przed 1740 wylew spowodował częściowy paraliż lewej ręki kompozytora; od tego czasu Tartini poświęcił się głównie pracy teoretycznej. Zmarł w 1770 z powodu gangreny; został pochowany w kościele św. Katarzyny w Padwie.

Rękopisy utworów Tartiniego znajdują się m.in. w: Archivio Musicale della Basilica Antoniana w Padwie, Music Library of the University of California w Berkeley, bibliotece Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu, Biblioteca Comunale w Ankonie, Staatsbibliothek w Berlinie, Sächsische Landesbibliothek w Dreźnie, Stadtbibliotek w Lipsku, bibliotekach konserwatoriów w Paryżu, Wenecji i Neapolu, Biblioteca Comunale w Udine, Biblioteca dell’istituto Musicale w Genui, zaś rękopisy prac teoretycznych — m.in. w Mestni Arhiv w Piranie oraz w Biblioteca del Seminario w Padwie.

W 1806 wzniesiono w Padwie pomnik Tartiniego dłuta S. Andreossiego; w 1896 w Piranie postawiono pomnik Tartiniego, wyrzeźbiony przez A. Dal Zotta. W 1903 w Trieście założono Conservatorio „Giuseppe Tartini”, w którym od 2007 działa Centro di documentazione e studi tartiniani „Bruno e Michèle Polli”, upowszechniajace twórczość Tartiniego poprzez zakup autografów i partytur z epoki oraz digitalizację zbiorów. Od 2002 w Piranie odbywa się Tartini Festival, międzynarodowy letni festiwal muzyki kameralnej, prezentujący utwory Tartiniego oraz dzieła innych kompozytorów, w tym kompozycje inspirowane jego twórczością. W 2019 w Casa Tartini, domu urodzin kompozytora w Piranie, po przeprowadzonej renowacji, otwarto wystawę multimedialną poświęconą kompozytorowi; w 2020, w 250. rocznicę śmierci kompozytora zorganizowano tam również wystawę czasową Tartini 250: Exhibition „Enlightenment”. Casa Tartini jest także siedzibą towarzystwa Comunità Italiana Giuseppe Tartini. W ramach projektu tARTini, finansowanego przez Unię Europejską z programu INTERREG VA Italia-Slovenija 2014–2020, opracowano m.in. stronę internetową www.discovertartini.eu oraz Trasę Tartiniego (Tartini Route), łączącą Piran i Padwę, zorganizowano koncerty oraz festiwal Il Suono di Tartini, a także dokonano nagrań muzyki Tartiniego i jego uczniów. W 2015 firma Dynamic wydała nagranie wszystkich koncertów Tartiniego (Giuseppe Tartini: Complete Violin Concertos, 29 płyt CD) . W 2020 w muzeum diecezjalnym w Padwie zorganizowano wystawę Giuseppe Tartini e la cultura musicale dell’Illuminismo. Rok 2022, w którym przypadała 330. rocznica urodzin kompozytora, został ogłoszony przez rząd Słowenii Rokiem Tartiniego. W okresie 2019–2020 uniwersytety w Padwie i Lublanie oraz konserwatorium im. Tartiniego w Trieście zorganizowały wspólnie trzy międzynarodowe konferencje naukowe poświęcone twórczości Tartiniego. W 2022 odbyło się sympozjum naukowe poświęcone kompozytorowi w University of Alberta w Edmonton.

W dorobku kompozytorskim Tartiniego zaznacza się wyraźna przewaga muzyki skrzypcowej; utwory wokalne mają mniejsze znaczenie. Wśród form muzyki instrumentalnej na plan pierwszy wysuwają się koncert oraz sonata, które zdominowały jego twórczość i są świadectwem techniki skrzypcowej Tartiniego oraz dokonujących się przemian w obrębie tych form na przełomie dwóch epok. Twórczość Tartiniego dzielona jest na 3 okresy, pierwszy z nich obejmuje lata do 1735. W komponowanych wówczas sonatach i koncertach Tartini nawiązywał do A. Corellego w technice instrumentalnej oraz poprzez zastosowanie wzorca formalnego: część 1. śpiewna i wolna, część 2. (główna) allegro, z zastosowaniem techniki kontrapunktu w sonatach da chiesa, część 3. allegro, zazwyczaj o lekkim (w sonatach da camera także tanecznym) charakterze. W koncertach z tego okresu widoczne są zarówno wpływy Corellego (niekiedy wprowadzana początkowa część wolna, zastosowanie fugata w początkowych częściach szybkich), jak i Vivaldiego (model formalny: szybka-wolna-szybka). Środkowy okres twórczości Tartiniego przypada na lata 1735–50. Wówczas cechy typowe dla całej twórczości kompozytora (pierwszoplanowa rola melodyki i prostota struktury formalnej) przejawiły się ze szczególną wyrazistością. Na początku niektórych sonat i koncertów (zwłaszcza w częściach wolnych) pojawiają się pisane ręką kompozytora motta zaczerpnięte z muzyki wokalnej (szczególnie z librett P. Metastasia), wskazujące kategorię ekspresji przeważającą w danej części. Dzieła Tartiniego z ostatniego okresu (od 1750) stanowią syntezę wypracowanych wcześniej technik: w koncertach części wolne mają najważniejsze, centralne znaczenie; charakteryzuje je wyrazista, solowa linia skrzypiec o dużym nasyceniu wyrazowym, zbliżona w typie ekspresji do śpiewu solowego (instrumentalny styl cantabile). Późna twórczość kompozytorska Tartiniego należy do okresu przejściowego pomiędzy barokiem a klasycyzmem.

Preferując muzykę instrumentalną (charakterystyczną dopiero dla kompozytorów romantyzmu), Tartini niewątpliwie wyprzedzał swą epokę, w której dominowała muzyka wokalna i operowa. Ok. 135 koncertów skrzypcowych Tartiniego stanowi olbrzymi wkład kompozytora w rozwój tego gatunku w XVIII w. Widoczne są w nich cechy typowe dla jego stylu: prymat melodyki, śpiewność linii melodycznej, dominacja linii skrzypiec solo nad tutti orkiestrowym, przewaga diatoniki w przebiegach dźwiękowych, występowanie w zakończeniach części lub odcinków „pustych” akordów (bez tercji). Z drugiej zaś strony, wyraźna jest także wirtuozeria partii solowych, przejawiająca się w dużej mierze w stosowaniu ozdobników (często granych szybko, niezakłócających śpiewności melodii). Tematy Tartiniego cechuje prostota i naturalność melodyki, często opartej na dźwiękach rozłożonego trójdźwięku lub ruchu gamowym; trzecie części koncertów mają nierzadko charakter taneczny.

Także w sonatach na skrzypce solo melodyka jest elementem pierwszoplanowym. Programowa Sonata „Z trylem diabelskim” (z III częścią zatytułowaną Sogni del autore: Andante — Allegro assai „Trillo del Diavolo”) związana jest z przytoczoną w pracy J.G. de Lalande Voyage dun françois en Italie (Paryż 1769) relacją Tartiniego o historii powstania całego utworu. We śnie kompozytorowi pojawić miał się diabeł; Tartini wręczył mu swe skrzypce, wtedy zagrał on sonatę, którą po obudzeniu się artysta próbował odtworzyć. Wyróżniającymi się dziełami są także: Sonata g-moll „Didone abbandonata”, z dramatyczną częścią I Affettuoso, oraz Sonata A-dur „sopra lo stile che suona il Prette dalla Chitarra Portoghese”, w której kompozytor naśladuje brzmienie gitary (w części I i III wprowadza elementy ludowej muzyki iberyjskiej, a w części II pizzicato wiolonczeli). W sonatach na skrzypce i wiolonczelę lub klawesyn op. 6 widoczne są już tendencje klasyczne, poprzez z jednej strony ograniczenie roli basso continuo tylko do jednego instrumentu, z drugiej zaś poprzez wprowadzanie w repryzach dwóch ostatnich części sonat fragmentów o charakterze przetworzeniowym. Sonaty triowe Tartiniego także zbliżają się do stylu klasycznego, przeważa w nich faktura homofoniczna i częste prowadzenie głosów dwojga skrzypiec solo w równoległych interwałach (choć niekiedy pojawia się też w tych partiach technika imitacyjna). Zarówno w sonatach, jak i koncertach kompozytor wykorzystywał niekiedy cytaty lub melodie wzorowane przeważnie na folklorze dalmackim.

Tartini był jednym z najwybitniejszych skrzypków XVIII w.; w swej grze unikał jednak epatowania wirtuozerią. Wykształcone przez Tartiniego sposoby smyczkowania dały podwaliny pod rozwój współczesnej techniki skrzypcowej. Duże znaczenie wśród prac teoretycznych Tartiniego ma traktat opublikowany już po śmierci autora w języku francuskim pt. Traité des agrémens de la musique, będący zarazem podręcznikiem gry skrzypcowej. Kluczowe znaczenie mają w nim pojęcia „cantabile” (związane z grą legato, wzorowaną na muzyce wokalnej) oraz „suonabile” (związane z grą detaché, typowe dla muzyki instrumentalnej). Tartini zawarł w nim szczegółowe uwagi dotyczące wykonywania na skrzypcach poszczególnych ozdobników. Cenne wskazówki dotyczące gry skrzypcowej zamieścił także w liście do swej uczennicy Maddaleny Syrmen. Zalecił w nim ćwiczenia mające na celu wykształcenie lekkiego położenia smyczka na strunie, opanowanie lewej ręki oraz osiągnięcie biegłości w wykonywaniu tryli powolnych, umiarkowanych i szybkich. W Trattato di musica opisał zagadnienie tonów kombinacyjnych.

Muzyka instrumentalna Tartiniego, przez lata zapomniana (poza słynną Sonatą „Z trylem diabelskim”) na przełomie XX i XXI w. przeżywa swój renesans dzięki zainicjowanej w Mediolanie edycji jego dzieł wszystkich oraz coraz liczniej pojawiającym się nagraniom utworów, opartych na autografach, rękopisach oraz pierwodrukach dzieł.

Literatura: M. Tamaro, G. Wieselberger Nel giorno della inaugurazione del monumento a Giuseppe Tartini a Pirano, Triest 1896, przedruk anastatyczny Triest-Rovinj 1992; M. Dounias Violinkonzerte Giuseppe Tartinis, Wolfenbüttel 1935, 2. wyd. 1966 (zawiera katalog tematyczny koncertów skrzypcowych); A. Rubeli Das musiktheoretische System Giuseppe Tartinis, Winterthur 1958; P. Brainard Le sonate per violino di Giuseppe Tartini. Catalogo tematico, Padwa 1975; A. Capri Giuseppe Tartini, Mediolan 1945; A. Rubeli Das musiktheoretische System Giuseppe Tartinis, Winterthur 1958; P. Petrobelli Giuseppe Tartini, le fonti biografiche, Wiedeń 1968; L. Frasson Giuseppe Tartini, primo violino e capo concerto nella Basilica del Santo: l’uomo e l’artista,  Padwa 1974; L. Ginzburg Tartini, Moskwa 1969, wyd. w języku niemieckim Zurych 1976; Tartini, księga kongresu w Piranie 1992, red. A. Rijavec, ,,Muzikološki zbornik” XXVIII, 1992 (zawiera streszczenie angielskie); P. Petrobelli Tartini, le sue idee e il suo tempo, Lukka 1992; Inaugurazione del monumento a Giuseppe Tartini in Pirano, red. I. Cavallini, Triest 1992 (zawiera m.in.: M. Tamaro Giuseppe Tartini. La vita); Tartini. Il tempo e le opere, księga kongresu w Padwie 1992, red. A. Bombi i M. Nevilla Massaro, Bolonia 1994; Giuseppe Tartini in njegov čas / Giuseppe Tartini e il suo tempo, księga kongresu w Piranie 1997, red. M. Kokole, Lubiana 1997; P. Polzonetti Tartini e la musica secondo natura, Lukka 2000; A. Lohri Kombinationstöne und Tartinis „terzo suono”, Moguncja 2016; Giuseppe Tartini: Fundamental Questions, «Giuseppe Tartini and the Musical Culture of the Enlightement», t. 1, red. G. Taschetti, Berlin 2022; In Search of Perfect Harmony: Tartini’s Music and Music Theory in Local and European Contexts, «Giuseppe Tartini and the Musical Culture of Enlightenment», t. 2, red. N. Sukljan. Berlin 2022; Lettere di Giuseppe Tartini trascritte da un gentiluomo piranese dalle autografe dell’archivio di Pirano (1725–1769), z przedmową A. Hortisa, „Archeografo triestino”, nowa seria, X, 1884; D.D. Boyden The Missing Italian Manuscript of Tartinis „ Traité des agréments”, „The Musical Quarterly” XLVI, 1960; A. Planchart A Study of the Theories of Giuseppe Tartini, „Journal of Music Theory” IV, 1960; P. Brainard Tartini and the Sonata for Unaccompanied Violin, „Journal of the American Musicological Society” XIV, 1961; E.R. Jacobi G. F. Nicolai’s Manuscript of Tartinis „Regole per ben suonar il violino”, „The Musical Quarterly” XLVII, 1961 (zawiera faksymile oraz tłumaczenie angielskiego i niemieckiego traktatu); P. Brainard Le sonate a tre di Giuseppe Tartini: un sunto bibliografico, „Rivista Italiana di Musicologia” IV, 1969; M. Abbado Presenza di Tartini nel nostro secolo, „Nuova Rivista Musicale Italiana” IV, 1970; M. Staehelin Giuseppe Tartini über seine künstlerische Entwicklung. Ein unbekanntes Selbstzeugnis, „Archiv für Musikwissenschaft” XXXV, 1978; P. Petrobelli Giuseppe Tartini, w: Storia della musica al Santo di Padova, red. S. Durante i P. Petrobelli, Padwa 1990; B. Boccadoro Il sistema armonico di Giuseppe Tartini nel Secolo Illuminato. Due apologie del trattato de musica nella querelle fra Jean Adam de Serre e gli enciclopedisti, „Schweizer Jahrbuch für Musikwissenschaft” X, 1990; P. Barbieri Tartinis Dritter Ton und Eulers Harmonische Exponenten, mit einem unveröjfentlichen Manuskript Tartinis, „Musiktheorie” VII, 1992; B. Boccadoro Tartini, Rousseau, et les Lumières, w: Ecrits sur la musiąue, la langue et le théâtre, red. S. Baud-Bovy, B. Gagnebin i M. Raymond, Paryż 1995; S. Durante Tartini and his texts, w: The Century of Bach and Mozart. Perspectives on Historiography, Composition, Theory and Performance, red. Th. Forrest Kelly, S. Gallagher, Cambridge (Massachusetts) 2008; D. Melini Una maschera, un ritratto, un nome. Giuseppe Tartini e i cimeli de Conservatorio di Trieste. All’origine dell’iconografia tartiniana / A mask, a portrait, a name. „Giuseppe Tartini” and the antiques of the origins of the tartinan iconography, „Liuteria Musica Cultura” 2016 nr 2; numery specjalne czasopism: „II Santo” XXXII, 1992 nr 2/3, „Muzikološki zbornik” XXVIII, 1992; Giuseppe Tartini in raziskave njegovega življenja, del in časa / Giuseppe Tartini and Research into his Life, Works and Time, red. M. Kokole, M. Talbot, „De musica disserenda” X, 2014 nr 1.