logotypes-ue_ENG

Tan, Dun

Biogram i literatura

Tan Dun, *18 VIII 1957 Simao (prowincja Hunan), amerykański kompozytor i dyrygent chińskiego pochodzenia. Podczas rewolucji kulturalnej, zesłany na plantację ryżu, poznał muzykę ludową; pracował jako aranżer w prowincjonalnej operze chińskiej, z którą również występował. Regularną edukację artystyczną rozpoczął w 2. połowie lat 70. w konserwatorium w Pekinie, gdzie do 1983 uczył się kompozycji u Li Yinghai i Zhao Xingdao oraz form muzycznych u Yang Ruhai, który zapoznał go z twórczością klasyków XX w.; uczestniczył także w kursach gościnnych, m.in. Chou Wen-Chunga, T. Takemitsu, I. Yuna, G. Crumba, H.W. Henze. W 1983 jego kwartet smyczkowy Feng-Ya-Song (‘pieśni ludowe, hymny, ody’) został nagrodzony na konkursie im. C.M. von Webera w Dreźnie. Tan Dun był wówczas jednym z przedstawicieli tzw. Nowej Fali („Xinchao”), grupy chińskich artystów, którzy na początku lat 80. postulowali pluralizm estetyczny w sztuce. W 1986 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie w latach 1986–93 odbył studia kompozycji w Columbia University w Nowym Jorku u Chou Wen-Chunga, G. Edwardsa i M. Davidovsky’ego. Inspirujący dla Tan Duna był kontakt z nowojorską sceną eksperymentalną – J. Cagem oraz minimalistami: Ph. Glassem i S. Reichem. Tan Dun jest laureatem m.in. Glenn Gould International Protégé Award 1996, Grawemeyer Award 1998 (za operę Marco Polo) i adresatem prestiżowych zamówień kompozytorskich, m.in. Metropolitan Opera, New York Philharmonic Orchestra, NHK Symphony Orchestra w Tokio, Internationale Bachakademie w Stuttgarcie, Edinburgh Festival. Prowadzi także działalność dyrygencką – w latach 90. był pierwszym gościnnym dyrygentem BBC Scottish Symphony; jest cenionym autorem muzyki filmowej – za muzykę do obrazu Przyczajony tygrys, ukryty smok Anga Lee (2000) otrzymał nagrodę Brytyjskiej Akademii Filmowej (2000) oraz Oscara (2001) .

Muzykę Tan Duna cechuje synteza elementów tradycyjnej kultury chińskiej z zachodnimi tendencjami modern. Istotne są inspiracje taoizmem, archaiczną poezją chińską, kaligrafią, pieśniami ludowymi oraz brzmieniem instrumentów Dalekiego Wschodu. Młodzieńcza fascynacja twórczością europejską zaowocowała strukturalnym podejściem do materiału dźwiękowego (najczęściej wywiedzionego z muzyki ludowej) i zwróceniem się w stronę koncepcji postserialnych oraz sonorystycznych. Symfonia Li Sao, o tożsamym tytule z lamentem Qu Yuana (340–278 p.n.e.), formalnie zbliżona jest do symfonii klasycznej; kompozytor zestawił w niej idiom późnoromantycznej symfoniki z pentatoniczną skalą i dysonansowymi blokami instrumentów dętych i perkusji. Z inspiracji starochińską poezją powstał kwartet Feng-Ya-Song, w którym silnie zaznaczyły się wpływy europejskiej estetyki; przyczyniło się to do bojkotu twórczości Tan Duna przez władze Chińskiej Republiki Ludowej, które uznały utwór za przejaw „duchowego zanieczyszczenia”  rodzimego dziedzictwa.

W latach 80. Tan Dun zaczął wykorzystywać tradycyjne instrumenty chińskie (m.in. w Tian Ying, San Qiu, Nan Xiang Zi, Shan Yao), a także imitował ich brzmienie na instrumentach współczesnych. Sięgał również po techniki wokalne właściwe dla opery pekińskiej, śpiewu mnichów buddyjskich oraz repertuaru ludowego – falset, glissanda, szept, krzyk (On Taoism). Po osiedleniu się w Stanach Zjednoczonych częściowo odszedł od naśladownictwa europejskich technik kompozytorskich i zmienił postawę estetyczną. M.in. pod wpływem J. Cage’a zaczął akcentować kulturową odmienność; wpływy chińskiej muzyki tradycyjnej przejawiały się cytowaniem fragmentów opery pekińskiej (Eight Colors, Out of Peking Opera), użyciem modalnych skal i wzorców rytmicznych (In Distance), nawiązaniem do praktyk szamańskich (Nine Songs) oraz wykorzystywaniem nietypowego instrumentarium – papieru, kamieni, wody i instrumentów ceramicznych (Jo-Ha-Kyū, The Pink. Acoustic Music for Paper, Water Concerto).

W latach 90. mocniej zaznaczyła się w utworach Tan Duna rytualizacja przebiegu muzycznego; kompozytor sformułował ponadto koncepcję „fałszowania” idiomu muzyki Dalekiego Wschodu. Polega ona na posługiwaniu się dźwiękowymi emblematami i quasi-tradycyjnymi gestami muzycznymi, które zacierają granicę między cytatem a imitacją. Przykładem są Water Passion after St. Matthew oraz cykl Orchestral Theater, w którym Tan Dun uwypuklił dramaturgiczny potencjał muzyki koncertowej, przy jednoczesnej redukcji i prymitywizacji materiału muzycznego. W muzyce Tan Duna widoczne są także tendencje postmodernistyczne – posługiwanie się kategorią ironii, groteski (Death and Fire. Dialogue with Paul Klee, Ghost Opera), obecność elementów muzyki minimalistycznej i popularnej (2000 Today. A World Symphony for the Millennium), zaś na gruncie formy model dźwiękowej mozaiki.

Szczególnie bliskim kompozytorowi gatunkiem jest opera. Elementy teatralne pojawiają się w The Silk Road, Nine Songs oraz w On Taoism, w których zaznaczają się wpływy performance’u i sztuki improwizowanej. Kluczowym dziełem scenicznym Tan Duna jest opera Marco Polo, której tematyka libretta skłoniła kompozytora do podjęcia problemu tożsamości artysty, użycia koncepcji „opery w operze” oraz wykorzystania idiomu muzyki Dalekiego Wschodu i tradycji opery europejskiej. Peony Pavilion do XVI-wiecznego tekstu Tang Xianzu stanowi rekonstrukcję klasycznej chińskiej Kunqu-Opera; Tea. A Mirror of Soul jest próbą metafizycznej interpretacji ceremonii parzenia herbaty; natomiast w The First Emperor Tan Dun przywołał historię kontrowersyjnego cesarza Qin Shi Huangdi, budowniczego Wielkiego Muru Chińskiego.

Literatura: [An Interview with] Tan Dun, „Canzona: Official newsletter of the Composers' Association of New Zealand” 1988 nr 10; P.M. Chang, Tan Dun's string quartet Feng-ya-song: Some ideological issues, „Asian music: Journal of the Society for Asian Music” 1991 nr 2; F. Kouwenhoven, M. Scherbatskoy, Tan Dun: A brochure with an introduction to the composer, a list of works and a short bibliography, Nowy Jork 1993; B. van Putten, Tan Dun's Marco Polo: A multi-cultural journey, „CHIME: Journal of the European Foundation for Chinese Music Research” 1996 nr 9; F. Kouwenhoven, New Chinese operas by Qu Xiaosong, Tan Dun and Guo Wenjing, „CHIME: Journal of the European Foundation for Chinese Music Research” 1997 nr 10–11; T. Brady, James Bond, Tan Dun, and the Canadian future of music, „ Musicworks: Explorations in sound” 1998 nr 71; Ch. Utz,  'Extreme cross-over, extremely personal music': Tan Dun's art for a new generation, „CHIME: Journal of the European Foundation for Chinese Music Research”, 1998 nr 12–13; S. Mativetsky, Comments by Tan Dun on his music, „Circuit: Musiques contemporaines” 2002 nr 3; S.W. Yu, Two practices confused in one composition: Tan Dun's Symphony 1997: Heaven, earth, man, w: Locating East Asia in Western art music, red. Y.U. Everett, F. Lau, Middletown 2004; F.J. Oteri, J. Lu, R. Nordschow, Tan Dun: Tradition and invention, „NewMusicBox: The web magazine” 2007; W.A. Sheppard,  Blurring the boundaries: Tan Dun’s Tinte and The first emperor, „The journal of musicology: A quarterly review of music history, criticism, analysis, and performance practice” 2009 nr 3; S. Young, The voicing of the voiceless in Tan Dun’s The map. Horizon of expectation and the rhetoric of national style, „Asian music: Journal of the Society for Asian Music” 2009 nr 1; W.A. Sheppard, Tan Dun and Zhang Yimou between film and opera, „Journal of musicological research” 2010 nr1; E. Hung, Tan Dun through the lens of Western media. I, „Quarterly journal of the Music Library Association” 2011 nr 3; E. Hung, Tan Dun through the lens of Western media. Part II, „Quarterly journal of the Music Library Association” 2012 nr 3;  T. Flice, Water in the work on Tan Dun, „Chime at midnight” 2015 nr 3; J. Subel, The organic music concept in Water Passion by Tan Dun, w: Musical analysis: Historia, theoria, praxis (3), red Anna Granat-Janki, Wrocław 2014; Y.U. Everett, Reconfiguring myth and narrative in contemporary opera: Osvaldo Golijov, Kaija Saariaho, John Adams, and Tan Dun, Bloomington 2015; T.C. Blackburn, In search of third space: Composing the transcultural experience in theoperas of Bright Sheng, Tan Dun, and Zhou Long, dysertacja doktorska, Indiana University 2015; S. Revuluri, Tan Dun’s The first emperor and the expectationsof exoticism, „The opera quarterly” 2016 nr 1; F. Kouwenhoven, China's Musical Sorcerer, Tan Dun, w: The strange sound, red. M. Münning, J.-M. Perkuhn, J. Sturm, Berlin 2016; N.Y. Rao, From Chinatown opera to The first emperor: Racial imagination, the trope of 'Chinese opera,' and new hybridity, w: Opera in a multicultural world. Coloniality, culture, performance, red. M. Ingraham, J. So, R. Moodley, Nowy Jork 2016; N.Y. Rao, Chinese opera percussion from model opera to Tan Dun, w: China and the West. Music, representation and reception, red. H.-L. Yang, M. Saffle, Ann Arbor 2017; E. Szczurko, Transgresje w dziejach gatunku pasyjnego w muzyce, w: Transgresje w muzyce, red. A. Nowak, Bydgoszcz 2022, s. 115–133.

Kompozycje

Instrumentalne:

orkiestrowe:

I Symfonia „Li Sao”, 1980

Self Portrait na orkiestrę smyczkową, 1983, zrewid. 1992

Tian ying [Sky Shadow], suita, 1983

II Symfonia, 1985

Northwest Suite na orkiestrę chińską, 1986–90

III Symfonia „Chang Cheng”, 1987

Out of Peking Opera, koncert skrzypcowy, 1987, zrewid. 1994

Snow in June na orkiestrę chińską, 1989

Orchestral Theatre I „Xun” na orkiestrę, 1990, zrewid. pt. „O”, 2002

Death and Fire (Dialogue with Paul Klee) na orkiestrę, 1992

Yi1 (The Intercourse of Fire and Water), koncert wiolonczelowy, 1993–94

Koncert na fortepian pizzicato i 10 instrumentów, 1995

Yi2, koncert gitarowy, 1996

Dragon and Phoenix, uwertura, 1997

Water (In Memory of T. Takemitsu), koncert na wodną perkusję, 1998

Koncert na pipę i orkiestrę smyczkową, 1999

Crouching Tiger, koncert wiolonczelowy, 2000

The Map, koncert na wiolonczelę, wideo i orkiestrę, 2002

Yi0, koncert na orkiestrę, 2002

Paper Concerto, koncert na papierową perkusję i orkiestrę, 2003

Secret Land na 12 wiolonczel i orkiestrę, 2004

Zheng Concerto (concert na zheng i orkiestrę),  2007

The Fire, koncert na fortepian, 2008

Internet Symphony „Eroica”, 2009

Symphony for Strings, 2009

Violin Concerto „The Love”, 2009

Symphonic Poem on Three Notes „La-Si-Do”, 2010

Concerto for Orchestra, 2012Atonal Rock n’Roll Of Youth”, 2012

Percussion Concerto „The Tears of Nature”, 2012

Symphonic Poemon Four Notes (B-A-C-H) na organy i orkiestrę, 2012

Symfonia „ Nu Shu – the Secret Songs of Women” na gitarę, 13 mikrofilmów i orkiestrę, 2013

The Triple Resurrection na skrzypce, wiolonczelę, fortepian i orkiestrę, 2013

Contrabas Concerto „Wolf Totem”, 2014

Passacaglia „Secret of Wind and Birds”, 2015

Symphony of Colors¸2017

Violin Concerto Fire Ritual”, 2018

Violin Concerto Rhapsody and Fantasia”, 2018

Trombone Concerto „Three Muses in Video Game”, 2018

Fanfare Overture, 2019

Koncert podwójny na skrzypce, fortepian, orkiestrę smyczkową i perkusję, 2021

Koncert podwójny na pipę, zheng i orkiestrę smyczkową, 2021

kameralne:

Feng-Ya-Song na kwartet smyczkowy, 1982

2 Verses na tradycyjne instrumenty chińskie (erhu i yangqin), 1983

Jin Mu Shui Huo Tu [Metal, Wood, Water, Fire, Earth] suita na tradycyjne instrumenty chińskie, 1983

Tian Ying na tradycyjne instrumenty chińskie, 1983

Nan Xiang Zi na tradycyjne instrumenty chińskie (xiao, zheng), 1984

Shan Yao [Mountain Suite] na tradycyjne instrumenty chińskie (guanzi, suona, sanxian) i perkusję, 1984

Eight Colors na kwartet smyczkowy, 1986–88

In Distance na flet piccolo, harfę i wielki bęben, 1987

Soundshape na tradycyjne instrumenty chińskie, 1990

Elegy. Snow In June na wiolonczelę i kwartet perkusyjny, 1991

Golden Sparrow na tradycyjne instrumenty chińskie (2 shakuhachi, biwa, 2 koto, otaiko), 1991

Silent Earth na tradycyjne instrumenty chińskie, 1991

Jo-Ha-Kyū na 3 wykonawców, wodę, metal i ziemię, 1992

Circle na 12 instrumentów i słuchaczy, 1992

The Pink. Acoustic Music for Paper, 1993

Ghost Opera na kwartet smyczkowy, pipę, kamienie, wodę, papier i metal, 1994

Koncertna fortepian pizzicato i 10 instrumentów, 1995

Koncertna6 instrumentów, 1997

Music napipę i kwartet smyczkowy, 1999

Water Music na 4perkusje, 2004

solowe:

A Child’s Diary na fortepian, 1978

Eight Memories in Watercolor na fortepian, 1978

8 Pieces in Hunan Accent na fortepian, 1978

Zhuji [Trace of Bamboo] na flet bambusowy, 1983

Traces na fortepian, 1989, zrewid. 1992

CAGE. In memory of John Cage na fortepiano, 1993

Intercourse of Fire and Water na wiolonczelę, 1996

CAGE III, improwizacje na pipę, 1997

Dew-Fall-Drops na fortepian, 2000

Seven Desires na gitarę, 2002

Feige na wiolonczelę, 2003

The Banquet Sonata na fortepiano, 2010

Chiacone – after Colombi na wiolonczelę, 2010

Film Music Sonata na fortepian, 2016

Blue Orchid na fortepian, 2019

The Fire na fortepian, 2020

Wokalno-instrumentalne:

Fu na 6 sopranów, baryton i 12 instrumentów 1982

San Qiu [Three Autumns] na instrumenty chińskie (qin, xun) i głos, 1983

On Taoism na głos, klarnet basowy, kontrafagot i orkiestrę, 1985

Crossings na głos, gamelan indonezyjski i instrumenty chińskie, 1988

The Silk Road na sopran i perkusję,1989

Orchestral Theatre – II „Re” na bas i orkiestrę, 1992

Lament. Autumn Wind nagłos i 6 wykonawców, 1993

Memorial 19 Fucks. A Memorial to Injustice na głos, fortepian i kontrabas, 1993

A Sinking Love na głos i zespół wiolonczel/kwartet smyczkowy, 1995

Requiem and Lullaby na głos, instrument smyczkowy solo i orkiestrę,1995

Orchestral Theatre – III „Red Forecast” na sopran i orkiestrę, 1996

IV Symfonia 1997 „Heaven Earth Mankind” na chór dziecięcy, wiolonczelę, bianzhong (chińskie dzwony), orkiestrę i taśmę, 1997

V Symfonia „2000 Today. A World Symphony for the Millennium” na sopran, chór, chór dziecięcy, instrumenty wschodnie i orkiestrę, 1999

Orchestral Theatre – IV „The Gate” na sopran, orkiestrę smyczkową, aktorów i wideo, 1999

Water Passion after St. Matthew na sopran, bas, chór kameralny, skrzypce, wiolonczelę, 3 perkusje i sampler, 2000

Buddha Passion na głosy solowe, chóry i orkiestrę, 2018

Vocal Concerto „The Deer of Nine Colors”, 2019

Prayer and Blessing na sopran i orkiestrę smyczkową, 2020; 2. wersja na sopran, perkusję i orkiestrę smyczkową, 2020

Requiem for Nature na sopran, bas, chór i orkiestrę, 2022

Sceniczne:

Nine Songs, opera, libr. kompozytor wg Qu Yuana, 1989, wyst. Nowy Jork 1989

Marco Polo, opera, libr. P. Griffiths, 1991–95, wyst. Monachium 1996

Orchestral Theatre III ‘Red Forecast’ na sopran, orkiestrę, taśmę i video, 1996

Bitter Love na sopran, 6 wykonawców, projekcje slajdów i video, 1998

Peony Pavilion, opera, libr. Tang Xianzu, 1998, wyst. Wiedeń 1998

Tea. A Mirror of Soul, opera, libr. kompozytor i Xu Ying, 2002, wyst. Tokio 2002

The First Emperor, opera, libr. kompozytor i Ha Jin, 2006, wyst. Nowy Jork 2006