Sznitke, Alfred

Sznitke, Schnittke, Alfred Garrijewicz, *24 XI 1934 Engels nad Wołgą (ówczesna Autonomiczna Republika Radziecka Niemców Nadwołżańskich), †3 VIII 1998 Hamburg, rosyjski kompozytor. W latach 1946–48 mieszkał w Wiedniu, gdzie jego ojciec pracował jako dziennikarz; w latach 1949–53 kształcił się w klasie dyrygentury chóralnej w szkole muzycznej w Moskwie i uczył się prywatnie teorii muzyki u J. Ryżkina, w latach 1953–58 studiował w konserwatorium moskiewskim kontrapunkt i kompozycję u J. Gołubiewa, instrumentację u N. Rakowa, odbył trzyletni staż aspirancki i w latach 1962–72 uczył w konserwatorium instrumentacji. Istotną rolę w jego dalszym rozwoju odegrał kontakt z mieszkającym w Moskwie uczniem A. Weberna, Ph. Herschkowitzem. Opera Sznitkego Jedenaste przykazanie, napisana w 1962 na zamówienie Ministerstwa Kultury dla moskiewskiego Teatru Bolszoj, została po wstępnym przesłuchaniu odrzucona. Od 1972 Sznitke poświęcił się wyłącznie kompozycji, pisał dużo muzyki filmowej, co pozwalało mu względnie swobodnie funkcjonować, mimo iż uznany za formalistę znalazł się na „czarnej liście” T. Chriennikowa i wykonania jego utworów napotykały na rozliczne trudności i przeszkody. Nie zezwolono m.in. na premierę I Symfonii w Moskwie i dopiero po usilnych staraniach kompozytora jej prawykonanie odbyło się w prowincjonalnym mieście Gorki (dawniejszy Niżny Nowogród), nie publikowano także jego problemowych artykułów o muzyce współczesnej, pisanych w latach 70. W 1967 Sznitke gościł na „Warszawskiej Jesieni” z okazji prawykonania Dialogu, w 1977 wyjechał pierwszy raz do Zachodniej Europy jako klawesynista i pianista z Litewską Orkiestrą Kameralną na tournée do Austrii i RFN, w roku następnym na festiwalu w Donaueschingen wykonano Pianissimo...; Universal Edition w Wiedniu już uprzednio opublikowało kilka partytur Sznitkego, a później rolę jego głównego wydawcy przejął Sikorski-Verlag w Hamburgu. Do popularyzacji twórczości Sznitkego w świecie przyczynili się bardzo wybitni artyści rosyjscy, m.in. G. Kremer, G. Rożdiestwienski, M. Rostropowicz, J. Baszmiet i Natalia Gutman. Przygotowany w 1978 przez J. Lubimowa, G. Rożdiestwienskiego i Sznitkego projekt inscenizacji Damy Pikowej P. Czajkowskiego dla Opery w Paryżu dziennik „Prawda” uznał za bezczeszczenie rosyjskiej klasyki i spektakl nie został zrealizowany. W 1980 Sznitke wykładał gościnnie w Hochschule für Musik und Darstellende Kunst w Wiedniu, w 1982 przeszedł tam na katolicyzm. W 1990 objął klasę kompozycji w Hochschule für Musik w Hamburgu, w 1991 otrzymał obywatelstwo niemieckie, w latach 1993–94 był kompozytorem rezydentem filharmonii w Kolonii. Wyróżniony członkostwem: 1981 Akademie der Künste w Berlinie Zachodnim, 1986 Bayerische Akademie der Schönen Künste w Monachium, 1987 Kungliga Musikaliska Akademien w Sztokholmie oraz członkostwem honorowym: 1989 Freie Akademie der Schönen Künste w Hamburgu, 1995 Royal Academy of Music w Londynie; w 1991 otrzymał Österreichischer Staatspreis, w 1992 Praemium Imperiale (Tokio) i Nagrodę Bachowską miasta Hamburga, w 1994 Wielki Krzyż Zasługi z Gwiazdą RFN. Od połowy lat 80. sława Sznitkego rosła, ale stan jego zdrowia stale się pogarszał, przeszedł kilka zawałów serca i od 1996 mógł pisać z trudem tylko lewą ręką. Po sprowadzeniu zwłok do kraju, uroczysty pogrzeb kompozytora odbył się w Moskwie 10 VIII 1998.

Sznitke wcześnie zmierzył się z wielkimi formami wokalno-instrumentalnymi (oratorium Nagasaki), ale najważniejszym utworem pierwszego okresu twórczości był I Koncert skrzypcowy, powstały pod wpływem silnego wrażenia, jakie wywarło na młodym kompozytorze prawykonanie I Koncertu skrzypcowego Szostakowicza w lutym 1956. W pierwszej połowie lat 60. Sznitke intensywnie poznawał partytury i nagrania utworów kompozytorów zachodnich, najczęściej przywożone do Moskwy przez tych, którzy (np. E. Denisow) mieli okazję uczestniczyć w festiwalach „Warszawska Jesień”. Modernizując swój warsztat kompozytorski, Sznitke przejął technikę 12-tonową (Muzyka na fortepian i orkiestrę kameralną, Variationen über einen Akkord, nawiązujące do Wariacji fortepianowych op. 27 A. Weberna), wykorzystywał też aleatoryzm i mikrointerwały (Dialog na wiolonczelę solo i zespół kameralny). Mimo początkowego zafascynowania serializmem Sznitkemu zaczęły ciążyć jego ograniczenia i swoista „jednowymiarowość” muzyki opartej na apriorycznych założeniach teoretycznych; zdał też sobie sprawę z tego, że naśladowanie kolejnych słynnych dzieł nowej muzyki zachodnio-europejskiej zagraża nieuchronnie zabrnięciem w jałowy „epigonizm awangardy”.

Nowe tendencje, określane ogólnie jako polistylistyka, doszły do głosu w 1968 w Quasi una sonata na skrzypce i fortepian, w której podobnie jak w Serenadzie na zespół kameralny wykorzystana została muzyka z filmu rysunkowego Szklana harmonika. Jeszcze dobitniejszą manifestacją nowych dążeń stała się I Symfonia (1968–72), uważana przez kompozytora za jedno z jego kluczowych dzieł, pomost między twórczością wcześniejszą a utworami późniejszymi. Polistylistyka, będąca wyróżniającą cechą twórczości Sznitkego ma wiele wspólnego z przejawami zachodniego postmodernizmu w muzyce, ale wyrosła z całkiem odmiennych uwarunkowań kulturowych i społecznych. Doniosłą rolę w jej ukształtowaniu się odegrały nie idee przejęte z zewnątrz, lecz własne konflikty kompozytora, który mocno doświadczył rozdźwięku między dwoma sferami swej działalności twórczej: pisaniem nowoczesnej muzyki autonomicznej i tradycyjnej, często anachronicznej stylistycznie muzyki funkcjonalnej. Ich pogodzenie i zunifikowanie było rozwiązaniem narzucającym się i w pewnym momencie jedynym.

Znamiennym rysem muzyki Sznitkego jest jej emocjonalność i ekspresja o zabarwieniu pesymistyczno-tragicznym (Kwintet fortepianowy napisany po śmierci matki, Trio smyczkowe). W wielu utworach pojawiają się w różnej formie wątki religijne, np. łacisńki tekst w Requiem, połączenie chorału gregoriańskiego, chorału protestanckiego, muzyki bizantyjskiej i śpiewów synagogalnych w IV Symfonii, intonacje dawnej muzyki cerkiewnej w Pieśniach pokutnych, forma i wydźwięk kantaty Seid nüchtern und wachet, będącej także kluczowym członem opery Historia von D. Johann Fausten. Szczególnie ulubionym gatunkiem Sznitkego był koncert instrumentalny. Zarówno w koncertach solowych, jak i w concerti grossi jego dążeniem nie było harmonijne zrównoważenie ról partnerów, lecz „polemiczne” – jak to określił – zaostrzenie sytuacji konfliktowych między solistą, czy grupą solistów, a orkiestrą. Twórczość Sznitkego bywa niekiedy nadmiernie przeceniana, lecz nie ulega wątpliwości, że był on jedną z najbardziej wyrazistych indywidualności w muzyce minionego półwiecza, twórcą autentycznym i spontanicznym.

Literatura: D. Szulgin Gody nieizwiestnosti, rozmowy ze Sznitkem, Moskwa 1993; Alfred Schnittke Über das Leben und die Musik, rozmowy z A. Iwaschkinem, Monachium 1998; Alfred Schnittke. Reader, red. A. Ivashkin, Bloomington (Indiana) 2002 (zawiera m.in. komentarze Sznitkego do własnych utworów i 17 tekstów o muzyce współczesnej); W. Chołopowa i J. Czigarjowa Alfred Sznitke, Moskwa 1990; Schnittke, red. A. Ivashkin, E. Restagnano i E. Wilson, Turyn 1993; Alfred Schnittke zum 60. Geburtstag, księga pamiątkowa, red. J. Köchel, Hamburg 1994; A. Ivashkin Alfred Schnittke, Londyn 1996; M. Jabłoński Alfred Sznitke – muzyka a rzeczywistość, „Ruch Muzyczny” 2006 nr 2.