Sznitke, Schnittke, Alfred Garrijewicz, *24 XI 1934 Engels nad Wołgą (ówczesna Autonomiczna Republika Radziecka Niemców Nadwołżańskich), †3 VIII 1998 Hamburg, rosyjski kompozytor. W latach 1946–48 mieszkał w Wiedniu, gdzie jego ojciec pracował jako dziennikarz; w latach 1949–53 kształcił się w klasie dyrygentury chóralnej w szkole muzycznej w Moskwie i uczył się prywatnie teorii muzyki u J. Ryżkina, w latach 1953–58 studiował w konserwatorium moskiewskim kontrapunkt i kompozycję u J. Gołubiewa, instrumentację u N. Rakowa, odbył trzyletni staż aspirancki i w latach 1962–72 uczył w konserwatorium instrumentacji. Istotną rolę w jego dalszym rozwoju odegrał kontakt z mieszkającym w Moskwie uczniem A. Weberna, Ph. Herschkowitzem. Opera Sznitkego Jedenaste przykazanie, napisana w 1962 na zamówienie Ministerstwa Kultury dla moskiewskiego Teatru Bolszoj, została po wstępnym przesłuchaniu odrzucona. Od 1972 Sznitke poświęcił się wyłącznie kompozycji, pisał dużo muzyki filmowej, co pozwalało mu względnie swobodnie funkcjonować, mimo iż uznany za formalistę znalazł się na „czarnej liście” T. Chriennikowa i wykonania jego utworów napotykały na rozliczne trudności i przeszkody. Nie zezwolono m.in. na premierę I Symfonii w Moskwie i dopiero po usilnych staraniach kompozytora jej prawykonanie odbyło się w prowincjonalnym mieście Gorki (dawniejszy Niżny Nowogród), nie publikowano także jego problemowych artykułów o muzyce współczesnej, pisanych w latach 70. W 1967 Sznitke gościł na „Warszawskiej Jesieni” z okazji prawykonania Dialogu, w 1977 wyjechał pierwszy raz do Zachodniej Europy jako klawesynista i pianista z Litewską Orkiestrą Kameralną na tournée do Austrii i RFN, w roku następnym na festiwalu w Donaueschingen wykonano Pianissimo…; Universal Edition w Wiedniu już uprzednio opublikowało kilka partytur Sznitkego, a później rolę jego głównego wydawcy przejął Sikorski-Verlag w Hamburgu. Do popularyzacji twórczości Sznitkego w świecie przyczynili się bardzo wybitni artyści rosyjscy, m.in. G. Kremer, G. Rożdiestwienski, M. Rostropowicz, J. Baszmiet i Natalia Gutman. Przygotowany w 1978 przez J. Lubimowa, G. Rożdiestwienskiego i Sznitkego projekt inscenizacji Damy Pikowej P. Czajkowskiego dla Opery w Paryżu dziennik „Prawda” uznał za bezczeszczenie rosyjskiej klasyki i spektakl nie został zrealizowany. W 1980 Sznitke wykładał gościnnie w Hochschule für Musik und Darstellende Kunst w Wiedniu, w 1982 przeszedł tam na katolicyzm. W 1990 objął klasę kompozycji w Hochschule für Musik w Hamburgu, w 1991 otrzymał obywatelstwo niemieckie, w latach 1993–94 był kompozytorem rezydentem filharmonii w Kolonii. Wyróżniony członkostwem: 1981 Akademie der Künste w Berlinie Zachodnim, 1986 Bayerische Akademie der Schönen Künste w Monachium, 1987 Kungliga Musikaliska Akademien w Sztokholmie oraz członkostwem honorowym: 1989 Freie Akademie der Schönen Künste w Hamburgu, 1995 Royal Academy of Music w Londynie; w 1991 otrzymał Österreichischer Staatspreis, w 1992 Praemium Imperiale (Tokio) i Nagrodę Bachowską miasta Hamburga, w 1994 Wielki Krzyż Zasługi z Gwiazdą RFN. Od połowy lat 80. sława Sznitkego rosła, ale stan jego zdrowia stale się pogarszał, przeszedł kilka zawałów serca i od 1996 mógł pisać z trudem tylko lewą ręką. Po sprowadzeniu zwłok do kraju, uroczysty pogrzeb kompozytora odbył się w Moskwie 10 VIII 1998.
Sznitke wcześnie zmierzył się z wielkimi formami wokalno-instrumentalnymi (oratorium Nagasaki), ale najważniejszym utworem pierwszego okresu twórczości był I Koncert skrzypcowy, powstały pod wpływem silnego wrażenia, jakie wywarło na młodym kompozytorze prawykonanie I Koncertu skrzypcowego Szostakowicza w lutym 1956. W pierwszej połowie lat 60. Sznitke intensywnie poznawał partytury i nagrania utworów kompozytorów zachodnich, najczęściej przywożone do Moskwy przez tych, którzy (np. E. Denisow) mieli okazję uczestniczyć w festiwalach „Warszawska Jesień”. Modernizując swój warsztat kompozytorski, Sznitke przejął technikę 12-tonową (Muzyka na fortepian i orkiestrę kameralną, Variationen über einen Akkord, nawiązujące do Wariacji fortepianowych op. 27 A. Weberna), wykorzystywał też aleatoryzm i mikrointerwały (Dialog na wiolonczelę solo i zespół kameralny). Mimo początkowego zafascynowania serializmem Sznitkemu zaczęły ciążyć jego ograniczenia i swoista „jednowymiarowość” muzyki opartej na apriorycznych założeniach teoretycznych; zdał też sobie sprawę z tego, że naśladowanie kolejnych słynnych dzieł nowej muzyki zachodnio-europejskiej zagraża nieuchronnie zabrnięciem w jałowy „epigonizm awangardy”.
Nowe tendencje, określane ogólnie jako polistylistyka, doszły do głosu w 1968 w Quasi una sonata na skrzypce i fortepian, w której podobnie jak w Serenadzie na zespół kameralny wykorzystana została muzyka z filmu rysunkowego Szklana harmonika. Jeszcze dobitniejszą manifestacją nowych dążeń stała się I Symfonia (1968–72), uważana przez kompozytora za jedno z jego kluczowych dzieł, pomost między twórczością wcześniejszą a utworami późniejszymi. Polistylistyka, będąca wyróżniającą cechą twórczości Sznitkego ma wiele wspólnego z przejawami zachodniego postmodernizmu w muzyce, ale wyrosła z całkiem odmiennych uwarunkowań kulturowych i społecznych. Doniosłą rolę w jej ukształtowaniu się odegrały nie idee przejęte z zewnątrz, lecz własne konflikty kompozytora, który mocno doświadczył rozdźwięku między dwoma sferami swej działalności twórczej: pisaniem nowoczesnej muzyki autonomicznej i tradycyjnej, często anachronicznej stylistycznie muzyki funkcjonalnej. Ich pogodzenie i zunifikowanie było rozwiązaniem narzucającym się i w pewnym momencie jedynym.
Znamiennym rysem muzyki Sznitkego jest jej emocjonalność i ekspresja o zabarwieniu pesymistyczno-tragicznym (Kwintet fortepianowy napisany po śmierci matki, Trio smyczkowe). W wielu utworach pojawiają się w różnej formie wątki religijne, np. łacisńki tekst w Requiem, połączenie chorału gregoriańskiego, chorału protestanckiego, muzyki bizantyjskiej i śpiewów synagogalnych w IV Symfonii, intonacje dawnej muzyki cerkiewnej w Pieśniach pokutnych, forma i wydźwięk kantaty Seid nüchtern und wachet, będącej także kluczowym członem opery Historia von D. Johann Fausten. Szczególnie ulubionym gatunkiem Sznitkego był koncert instrumentalny. Zarówno w koncertach solowych, jak i w concerti grossi jego dążeniem nie było harmonijne zrównoważenie ról partnerów, lecz „polemiczne” – jak to określił – zaostrzenie sytuacji konfliktowych między solistą, czy grupą solistów, a orkiestrą. Twórczość Sznitkego bywa niekiedy nadmiernie przeceniana, lecz nie ulega wątpliwości, że był on jedną z najbardziej wyrazistych indywidualności w muzyce minionego półwiecza, twórcą autentycznym i spontanicznym.
Literatura: D. Szulgin Gody nieizwiestnosti, rozmowy ze Sznitkem, Moskwa 1993; Alfred Schnittke Über das Leben und die Musik, rozmowy z A. Iwaschkinem, Monachium 1998; Alfred Schnittke. Reader, red. A. Ivashkin, Bloomington (Indiana) 2002 (zawiera m.in. komentarze Sznitkego do własnych utworów i 17 tekstów o muzyce współczesnej); W. Chołopowa i J. Czigarjowa Alfred Sznitke, Moskwa 1990; Schnittke, red. A. Ivashkin, E. Restagnano i E. Wilson, Turyn 1993; Alfred Schnittke zum 60. Geburtstag, księga pamiątkowa, red. J. Köchel, Hamburg 1994; A. Ivashkin Alfred Schnittke, Londyn 1996; M. Jabłoński Alfred Sznitke – muzyka a rzeczywistość, „Ruch Muzyczny” 2006 nr 2.
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Pianissimo… na orkiestrę, 1968
I Symfonia, 1968–72
I Concerto Grosso na 2 skrzypiec klawesyn, fortepian preparowany i smyczki, 1977
III Symfonia, 1981
Passacaglia na orkiestrę, 1981
II Concerto Grosso na skrzypce, wiolonczelę i orkiestrę, 1982
III Concerto Grosso na 2 skrzypiec, klawesyn i 14 instrumentów smyczkowych, 1985
(K)ein Sommernachtstraum (nie wg Szekspira) na orkiestrę, 1985
Ritual na orkiestrę, 1985
IV Concerto Grosso na skrzypce, obój i orkiestrę, 1988 (= V Symfonia)
V Symfonia (Concerto grosso nr 4), 1988
V Concerto Grosso na skrzypce, orkiestrę i fortepian poza estradą, 1991
VI Symfonia, 1992
Hommage à Grieg na orkiestrę, 1992
VI Concerto Grosso na skrzypce, fortepian i orkiestrę smyczkową, 1993
VII Symfonia, 1993
VIII Symfonia, 1994
For Liverpool na orkiestrę, 1994
Sinfonisches Vorspiel na orkiestrę, 1994
IX Symfonia, 1997
na instrument solo i orkiestrę:
I Koncert skrzypcowy, 1957; 2. wersja, 1962
I Koncert fortepianowy, 1960
Muzyka na fortepian i orkiestrę kameralną, 1964
II Koncert skrzypcowy, 1966
Koncert na obój, harfę i smyczki, 1971
III Koncert skrzypcowy, 1978
II Koncert fortepianowy z orkiestrą smyczkową, 1979
IV Koncert skrzypcowy, 1982
Koncert altówkowy, 1985
I Koncert wiolonczelowy, 1986
Koncert na fortepian na 4 ręce, 1988
Monolog na altówkę i orkiestrę smyczkową, 1989
II Koncert wiolonczelowy, 1990
Koncert dla trzech na skrzypce, altówkę, wiolonczelę i orkiestrę smyczkową z fortepianem, 1994
kameralne:
Dialog na wiolonczelę solo i 7 instrumentalistów, 1962
I Sonata na skrzypce i fortepian, 1963; 2. wersja na skrzypce i orkiestrę kameralną, 1968
I Kwartet smyczkowy, 1966
II Quasi una sonata na skrzypce i fortepian, 1968; 2. wersja na skrzypce i orkiestrę kameralną, 1987
Serenada na klarnet, skrzypce, kontrabas, perkusję i fortepian, 1968
Canon in memoriam Igor Stravinsky na kwartet smyczkowy, 1971
Suita w starym stylu na skrzypce i fortepian, 1972
Rondo gratulacyjne na skrzypce i fortepian, 1973
Hymny I–IV na wiolonczelę solo i 1–6 instrumentów (fagot, kontrabas, klawesyn, harfa, kotły i dzwony), 1974–79
Cantus perpetuus na instrument klawiszowy i 1–4 perkusje, 1975
Moz-Art na flet, klarnet, 6 instrumentów smyczkowych, perkusję i organy (wg szkiców W.A. Mozarta KV 446), 1975
Preludium pamięci D. Szostakowicza na 2 skrzypiec lub skrzypce i taśmę, 1975
Kwintet fortepianowy, 1976; 2. wersja na orkiestrę pt. In memoriam, 1979
Moz-Art à la Haydn na 2 skrzypiec i 2 małe orkiestry smyczkowe, 1977
I Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1978
Polifoniczne tango na zespół instrumentalny, 1979
Stille Musik na skrzypce i wiolonczelę, 1979
II Kwartet smyczkowy, 1980
Moz-Art na obój, skrzypce, wiolonczelę, kontrabas, klawesyn i harfę, 1980
Lebenslauf na 4 metronomy, perkusję i fortepian, 1982
Septet na flet, 2 klarnety, trio smyczkowe i klawesyn lub organy, 1982
III Kwartet smyczkowy, 1983
Schall und Hall na puzon i organy lub fortepian, 1983
Trio smyczkowe, 1985; 2. wersja na orkiestrę kameralną pt. Trio-Sonata, 1987; 3. wersja pt. Trio fortepianowe, 1992
4 aforyzmy na orkiestrę kameralną, 1988
3 x 7 na klarnet, róg, puzon, skrzypce, wiolonczelę, kontrabas i klawesyn, 1989
IV Kwartet smyczkowy, 1989
Kwintet fortepianowy (wg szkiców G. Mahlera), 1989
Moz-Art à la Mozart na 8 fletów i harfę, 1990
Musica nostalgica na wiolonczelę i fortepian, 1992
II Sonata na wiolonczelę i fortepian, 1994
III Sonata na skrzypce i fortepian, 1994
Kwartet na perkusję, 1994
Menuet na trio smyczkowe, 1994
na instrument solo:
Preludium i fuga na fortepian, 1963
Improwizacja i fuga na fortepian, 1965
Variationen über einen Akkord na fortepian, 1965
6 utworów na fortepian, 1971
Dedykacja (I. Strawińskiemu, S. Prokofiewowi i D. Szostakowiczowi) na fortepian na 6 rąk, 1979
2 krótkie utwory na organy, 1980
A Paganini na skrzypce solo, 1982
I Sonata na fortepian, 1987
Klingende Buchstaben na wiolonczelę, 1988
3 fragmenty na klawesyn, 1990
5 aforyzmów na fortepian, 1990
II Sonata na fortepian, 1991
Madrigal in memoriam Oleg Kagan na skrzypce solo, 1991
III Sonata na fortepian, 1992
Improwizacja na wiolonczelę, 1993
Sonatina na fortepian na 4 ręce, 1994
Wokalne:
Głosy natury na 10 głosów żeńskich i wibrafon, bez tekstu, 1972
Minnesang na 52 głosy, sł. średniowiecznych minezingerów, 1981
Koncert na chór mieszany, sł. G. Narekatsi, 1985
Pieśni pokutne, teksty starorosyjskie z XVI w., 1988
Wokalno-instrumentalne:
Nagasaki, oratorium na mezzosopran, chór i orkiestrę, sł. A. Sofronow, 1958
3 stichotworienija na głos i fortepian, sł. M. Cwietajewa, 1965
8 pieśni na baryton (z muzyki do Don Carlosa F. Schillera) na głos i fortepian, 1975
Requiem na 5 głosów solowych, chór, puzon, róg, 6 perkusji, gitarę elektryczną, gitarę basową, czelestę, fortepian i organy (wg muzyki scenicznej do Don Carlosa F. Schillera), 1975
Der Sonnengesang des Franz von Assisi na 2 chóry i 6 instrumentów, 1977
II Symfonia „St. Florian” na głosy solowe, chór kameralny i orkiestrę, 1979
3 madrygały na sopran, skrzypce, altówkę, kontrabas, wibrafon i klawesyn, sł. F. Tanzer, 1980
3 sceny na sopran i zespół instrumentalny, bez tekstu, 1980
IV Symfonia na 4 głosy solowe, chór i orkiestrę kameralną, 1983
Seid nüchtern und wachet, kantata na głosy solowe, chór i orkiestrę, 1983
3 pieśni na głos i fortepian, sł. Viktor Schnittke, 1988
Agnus Dei na 2 soprany, chór żeński i orkiestrę, 1991
Festlicher Cantus na skrzypce, fortepian, chór mieszany i orkiestrę, 1991
Mutter na głos i fortepian, sł. E. Lasker-Schüller, 1993
5 Fragmente auf Bilder von Hieronymus Bosch na tenor, puzon, skrzypce, klawesyn, kotły i smyczki, sł. Ajschylos i N. Reysner, 1994
Communio II z kompozycji zbiorowej Requiem der Versöhnung, 1994
Lux aeterna na chór i orkiestrę, instrumentacja G. Rożdiestwienski, 1994
Sceniczne:
Odinnadcataja zapowied’, opera, libr. M. Churowa, G. Ansimow i kompozytor, tylko niezinstrumentowana wersja fortepianowa, 1962
Labirynt, balet, libr. W. Wasiljew, 1971, wyst. Leningrad 1978
Der gelbe Klang wg W. Kandinskiego na pantomimę, zespół instrumentalny i chór za sceną lub na taśmie, kompozycja sceniczna, 1974
Historia von D. Johann Fausten, opera, libr. J. Morgener i kompozytor wg Volksbuch J. Spiesa, 1983–94, wyst. Hamburg 1995
Szkice, fantazja choreograficzna, libr. A. Pietrow wg N. Gogola, 1985, 2. cz. wspólnie z S. Gubajduliną i E. Denisowem, instrumentacja G. Rożdiestwienski, 1985
Peer Gynt, balet, libr. J. Neumeier wg H. Ibsena, 1986, wyst. Hamburg 1989
Żyzń s idiotom, opera, libr. W. Jerofiejew, 1991, wyst. Amsterdam 1992
Gesualdo, opera, libr. R. Bletschacher, 1995, wyst. Wiedeń 1995
muzyka filmowa, ok. 60 partytur
muzyka teatralna