Stölzel, Gottfried Heinrich

Stölzel [szt’ölc^el], Stöltzel, Stölzl, Gottfried Heinrich, *13 I 1690 Grünstädtel (k. Schwarzenbergu, Erzgebirge), †27 XI 1749 Gotha, niemiecki kompozytor i teoretyk muzyki. Muzyki początkowo uczył się u ojca, organisty Heinricha Stölzela (1657–1718). Od 1707 studiował w Lipsku teologię na uniwersytecie oraz kompozycję pod kierunkiem M. Hofmanna, dyrektora Collegium Musicum. Od 1710 działał m.in. jako kompozytor i nauczyciel muzyki we Wrocławiu (do 1712), w 1713 w Halle oraz na dworach w Gerze i Zeitz, następnie przebywał we Włoszech, m.in. w Wenecji (poznał tam A. Vivaldiego), Bolonii (gdzie zetknął się z G.B. Martinim), Rzymie, od 1715 w Pradze, później w Dreźnie na dworze Augusta II Fryderyka, od 1717 w Bayreuth. W latach 1718–1719 był kapelmistrzem na dworze w Gerze, po czym osiadł w Gocie, gdzie w latach 1720–49 pełnił obowiązki kapelmistrza na dworze ks. Fryderyka II i Fryderyka III; komponował także (m.in. okolicznościowe kantaty) dla dworów w Sondershausen i Gerze. Stölzel był cenionym pedagogiem i teoretykiem, w 1725 wydał traktat na temat kanonu Practischer Beweiss... W 1739 został członkiem założonego przez L. Mizlera Societät der Musikalischen Wissenschaften w Lipsku.

Twórczość Stölzela, utrzymaną w stylu późnobarokowym, zdominowały dzieła wokalno-instrumentalne oraz dramatyczne. Skomponował kilkaset kantat religijnych, przeważnie do własnych parafraz lub opracowań tekstów biblijnych, dostosowując je do muzycznej koncepcji recytatywu czy arii da capo. W partiach chóralnych wprowadzał opracowania melodii chorału, w partiach solowych wariacje chorałowe; niekiedy rezygnował z melodii chorału w celu swobodniejszej interpretacji tekstu. Typową dla dzieł wokalno-instrumentalnych Stölzela strukturę ma tzw. Weihnachtsoratorium, złożone z 6 kantat. Każda z nich ma 7-częściową budowę, przeważnie o układzie: 1. chór, 2. recytatyw 1–4-głosowy, 3. aria lub duet, 4. recytatyw 2–4-głosowy, 5. aria lub duet, 6. recytatyw 4-głosowy, 7. chorał z zakończeniem instrumentalnym (2 lub 4 instrumenty dęte: rogi, obój lub trąbka, smyczki i basso continuo).

W twórczości scenicznej Stölzel preferował tradycyjną operę barokową w stylu późnej szkoły neapolitańskiej, o charakterze popisowym, z bogatą koloraturą i formą arii da capo, której wewnętrzną budowę modyfikował stopniowo, m.in. wprowadzając pomysłowe kontrasty pomiędzy ramowymi odcinkami oraz upraszczając, np. poprzez ograniczanie rozmiarów lub eliminację niektórych elementów; w latach 40. komponował popularne singspiele z piosenkami zwrotkowymi i prostymi ariami.

Szczególną wagę w swej twórczości wokalnej Stölzel przywiązywał do recytatywów (zarówno accompagnato, jak i secco), zwłaszcza do recytatywów na kilka głosów, zazwyczaj o strukturze homorytmicznej, tworzących punkty kulminacyjne w obrębie poszczególnej części i całej kompozycji. Odcinki polifoniczne ograniczone są zazwyczaj do krótkich fragmentów tekstu na końcu zdań. Kompozytor za pomocą powracających motywów wiązał często w całość recytatyw z duetem lub arią. Tylko nieliczne religijne dzieła wokalno-instrumentalne w okresie baroku zawierają podobne wielogłosowe odcinki recytacyjne; można je znaleźć przykładowo w kantatach i oratoriach J.S. Bacha, który cenił utwory Stölzela i wykonywał je w kościele św. Tomasza w Lipsku, a do Klavierbüchlein für Wilhelm Friedemann Bach włączył opracowanie Partii g-moll.

Traktat Abhandlung vom Recitativ, który powstał w oparciu o własne doświadczenia kompozytorskie Stölzela, pierwsze tak kompetentne i kompleksowo ujęte opracowanie recytatywu, należy w historii muzyki do pozycji unikatowych.

Literatura: W. Schmidt-Weiss G.H. Stölzel als Instrumentalkomponist, Würzburg 1939; W. Sieger G.H. Stölzels „Abhandlung vom Recitativ”, dysertacja uniwersytetu w Heidelbergu, 1962 (zawiera tekst traktatu); F. Hennenberg Das Kantatenschaffen von G.H. Stölzel, 2 t., Lipsk 1976 (zawiera katalog kantat); Ch. Ahrens Handschriftliche Noten von G.H. Stölzel (1690–1749) im Schlossmuseum Sondershausen oraz A. Weidenfeld Die Brockes-Passion von G.H. Stölzel, „Sondershäuser Beiträge Püstrich” z. 6, 2001; Ch. Ahrens G.H. Stölzel. Ein Meister der musikalischen Dramaturgie, w: Residenzstadt Sondershausen. Musikhistorische Betrachtungen, red. K. Neschke, Sondershausen 2004; Ch. Ahrens Ein „Weihnachtsoratorium” von G.H. Stölzel, „Sondershäuser Beiträge Püstrich” z. 8, 2004.