Steffani, Agostino

Steffani [st´e~] Agostino, *25 VII 1654 Castelfranco Veneto, †12 II 1728 Frankfurt n. Menem, włoski kompozytor i dyplomata, biskup. Starszy brat Steffaniego, Ventura Terzago (adoptowany przez wuja, którego nazwisko przyjął), był librecistą. W latach 1664–67 Steffani należał do chóru w bazylice św. Antoniego w Padwie. W 1667 elektor bawarski Ferdynand Maria zabrał go do Monachium; na dworze bawarskim Steffani spędził 21 lat. W latach 1668–71 był uczniem kapelmistrza dworskiego J.K. Kerlla (m.in. gra na organach); w 1675 został mianowany dworskim organistą. W latach 1672–74 studiował w Rzymie kompozycję pod kierunkiem E. Bernabeiego; w 1674 wydał tam zbiór Psalmodia vespertina, napisał też m.in. kantatę świecką Occhi miei, lo miraste. W latach 1678–79 Steffani dał się poznać jako znakomity klawesynista w Paryżu (gdzie słuchał m.in. muzyki J.-B. Lully’ego) i w Turynie. W 1680 wyświęcony na księdza, w 1682 został opatem klasztoru w Löpsingen. W 1681 otrzymał na dworze w Monachium stanowisko dyrektora muzyki kameralnej, w tymże roku wystawiono jego pierwszą operę, Marco Aurelio. W latach 1682–84 elektor Maksymilian II Emanuel wysyłał Steffaniego z misją dyplomatyczną (dotyczącą planów małżeńskich elektora) na dwory w Hanowerze, Düsseldorfie i Wiedniu. Steffani poznał w tym czasie O. Maura, swojego przyszłego librecistę. Kolejne opery skomponowane dla Monachium powstały jednak do librett V. Terzaga oraz L. Orlandiego; operę Servio Tullio do libretta Terzaga wystawiono w 1686 w czasie uroczystości z okazji ślubu elektora z arcyksiężną austriacką Marią Antonią. Nie mając szans na objęcie funkcji kapelmistrza w Monachium, Steffani wyjechał w 1688 na dwór księcia Ernsta Augusta w Hanowerze, gdzie przebywał do 1703, przez pierwsze lata poświęcając czas głównie muzyce, a począwszy od połowy lat 90. dyplomacji. Został kapelmistrzem nowo zbudowanego teatru operowego, do którego sprowadzono czołowych włoskich śpiewaków. Opera w Hanowerze, na której otwarcie zaprezentowano dzieło Steffaniego Henrico Leone, przetrwała tylko 8 lat, ale w krótkim czasie zdołała osiągnąć europejski poziom. Spośród 10 wystawionych w niej dzieł Steffani skomponował prawdopodobnie 8, wszystkie do librett O. Maura. W 1691 Steffani wyjechał jako poseł hanowerski w misji dyplomatycznej do Wiednia, a w 1695 do Brukseli (w celu zyskania poparcia elektora bawarskiego Maksymiliana II Emanuela na rzecz cesarza w sporze o sukcesję hiszpańską), gdzie przebywał także w latach 1696–1702, następnie powrócił do Hanoweru.

Lata 1703–06 Steffani spędził na dworze w Düsseldorfie w służbie elektora Palatynatu Johanna Wilhelma. W tym samym czasie prawie całkowicie zrezygnował z aktywności na polu muzyki, a jego dzieła (np. opera Tassilone) zaczęły funkcjonować pod nazwiskiem kopisty Gregoria Pivy. Od 1703 był tajnym radcą i prezydentem Rady Duchownych, premierem Palatynatu, w latach 1703–05 rektorem uniwersytetu w Heidelbergu, a później jego kuratorem. W 1706 został Wielkim Jałmużnikiem elektora Johanna Wilhelma oraz tytularnym (in partibus infidelium) biskupem Spigi w Azji Mniejszej, zaś od XI 1708 do IV 1709 przebywał w Rzymie jako mediator w konflikcie między papieżem a cesarzem. W 1709 otrzymał tytuł honorowego asystenta tronu papieskiego, a także mianowany został prałatem i wikariuszem apostolskim w północnych Niemczech. W IV 1709 powrócił do Hanoweru, gdzie mieszkał (z przerwą w latach 1722–25 na pobyt w Padwie) prawie do końca życia. Kierował działalnością misyjną w Brunszwiku, Palatynacie i w Prusach; w latach 1714–18 był sufraganem biskupa ordynariusza Münster. Pozycja Steffaniego uległa w tych latach pewnemu osłabieniu z powodu śmierci lub wyjazdu z Hanoweru kilku życzliwych mu znanych osobistości, m.in. G. Leibniza oraz elektorów hanowerskich Georga Ludwiga i Johanna Wilhelma. 1 VI 1727 został honorowym prezydentem Academy of Vocal Music (późniejsza Academy of Ancient Music) w Londynie, w której zdeponował kopie swoich wcześniejszych dzieł, a także dla której skomponował nowe utwory: madrygał Gettano i rè dal soglio, motet Qui diligit Mariam, a być może również trio Al rigor d’un bel semblante oraz Stabat Mater, które uznawał za swoje największe dzieło. Od XI 1727 przebywał głównie we Frankfurcie n. Menem. Pochowany został w katedrze św. Bartłomieja.

Steffani należy do najwybitniejszych przedstawicieli włoskiego belcanta z przełomu XVII i XVIII w.; styl jego oper oraz kameralnej muzyki wokalnej stawia go w jednym rzędzie z A. Stradellą, A. Corellim i A. Scarlattim oraz z młodym G.F. Händlem. Steffani przejawiał upodobanie do wokalnej wirtuozerii, charakterystycznej dla późnego baroku, starając się zarazem podkreślać sens poszczególnych słów oraz wyrażać środkami muzycznymi emocję zawartą w tekście poetyckim. Najwyższy poziom artystyczny osiągnął w wokalnych duetach kameralnych (najczęściej na sopran i alt lub sopran i tenor, rzadziej na sopran i bas, z towarzyszeniem basso continuo), które cechują się równowagą pomiędzy piękną kantyleną i nienaganną techniką kontrapunktyczną. Wieloczęściowa (2–6 części) struktura duetów do końca 1702 oparta była na ogół na schemacie formy łukowej (da capo), rondowej lub zwrotkowo-refrenowej. Od początku 1703 Steffani zaczął poprawiać skomponowane wcześniej utwory, często rezygnował z powtórzeń na rzecz dodawania nowych odcinków, przeważnie kontrapunktycznych, podnosząc w ten sposób kunsztowność duetów i ich wewnętrzne zróżnicowanie. W wyniku tych modyfikacji powstały najczęściej formy szeregowe, wzorowane raczej na renesansowych madrygałach niż barokowej kantacie. Teksty do swoich utworów czerpał Steffani z modnej podówczas poezji arkadyjskiej o tematyce miłosnej, zaś spośród autorów szczególnie upodobał sobie wiersze O. Maura, a ponadto Brigidy Bianchi, B. d’Aribertiego, A. Guidiego, F. Palmieriego. Duety kameralne Steffaniego cieszyły się wysokim uznaniem współczesnych: J. Matthesona, J. Hawkinsa, Ch. Burneya, G.B. Martiniego, posłużyły też jako wzór twórcom następnego pokolenia: R. Keiserowi, G.C. Schürmannowi czy G.Ph. Telemannowi.

W twórczości operowej Steffani hołdował w większym stopniu wzorom francuskim niż włoskim, co przejawiało się we francuskim typie uwertur, w obecności scen baletowych oraz w starannie opracowanej instrumentacji. Zespół orkiestrowy składał się z kwartetu smyczkowego, 2 fletów, 2 obojów, fagotu i basso continuo, sporadycznie dodawana była trąbka, drugi fagot, szałamaja, perkusja, a spośród instrumentów realizujących basso continuo lutnia i teorban. Akompaniament orkiestrowy ma około połowa arii, pozostałym towarzyszą wyłącznie instrumenty realizujące basso continuo. Zamiłowanie Steffaniego do formy duetu zaowocowało nie tylko stosunkowo dużą liczbą ansambli w operach (duety, kwartet w Le rivali concordi, a nawet sekstety – np. w La superbia d’Alessandro), ale wywarło także wpływ na kształt licznych arii, w których głos wokalny często wchodzi w dialog lub jest imitowany przez instrument. Opery wystawione przez Steffaniego w Hanowerze odegrały istotną rolę w rozwoju tego gatunku w północnych Niemczech; grane były w Hamburgu w latach 1695–99 w niemieckiej wersji językowej (w tłum. G. Fiedlera). Niektóre libretta nawiązywały do wydarzeń z historii Niemiec. Utwory religijne Steffaniego (motety, psalmy, Magnificat, Beatus vir), które należą głównie do jego wczesnej twórczości, odznaczają się zróżnicowaną techniką i fakturą (aż do fugi 5-głosowej w Sperate in Deo), stawiając wykonawcom znaczne wymagania. Kunsztowne środki nie przesłaniają w nich jednak wyrazu uczuć religijnych, zwłaszcza w skomponowanym przez Steffaniego tuż przed śmiercią Stabat Mater.

Literatura: A. Einstein Quellen in alphabetischer Reihenfolge der Fundorte i Thematisches Verzeichnis der Kammerduette und Scherzi des A. Steffani, «Denkmäler der Tonkunst in Bayern» VI/2, 1905; H. Riemann Bibliographie der in Handschriften und Drucken nachweisbaren 18 Bühnenwerke von A. Steffani, «Denkmäler der Tonkunst in Bayern» XI/2, 1911; J. Hawkins Memoirs of the Life of Sig. A. Steffani, Londyn 1758; G. Riccati Notizie di Monsig. A. Steffani, „Nuova raccolta d’opuscoli scientifici e filologici” XXXIII, 1779; F.W. Woker A. Steffani, Bischof von Spiga i.p.i., apostolischer Vikar von Norddeutschland 1709–1728, Kolonia 1886; A. Ebert Briefe A. Steffanis an die Königin Sophie Charlotte von Preussen, „Die Musik” VI/2, 1906/07; A. Einstein Die Briefe der Königin Sophie Charlotte und der Kurfürstin Sophie an A. Steffani, „Zeitschrift der Interenationalen Musikgesellschaft” VIII, 1906–07; A. Untersteiner A. Steffani, „Rivista Musicale Italiana” XIV, 1907; A. Einstein A. Steffani, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” XXIII, 1910; H. Riemann A. Steffani ah Opernkomponist, «Denkmäler der Tonkunst in Bayern» XII/2, 1912; Th.W. Werner A. Steffanis Operntheater in Hannover, „Archiv für Musikforschung” III, 1938; C. Timms Revisions in Steffani’s Chamber Duets, „Proceedings of the Royal Musical Association” XCVI, 1969/70; C. Timms Steffani and the Academy of Ancient Music, „The Musical Times” CXIX, 1978; C. Timms Steffani’s Influence on Handel’s Chamber Duets, w: Handel Tercentenary Collection, red. S. Sadie i A. Hicks, Londyn 1987; C. Maries Opera as „Instrumentant regni”. A. Steffani’s „Enrico Leone”, „Opera Quarterly” XI/1, 1994–95; C. Kanfold Ein Musiker als Diplomat. Abbé A. Steffani in hannoverschen Diensten (1688–1703), Bielefeld 1997; C. Timms Polymath of the Baroque. A. Steffani and His Music, Nowy Jork 2003.