Starzer, Joseph

Starzer [sztˊarc^er] Joseph Johann Michael, ochrzcz. 5 I 1728 Wiedeń, †22 IV 1787 Wiedeń, austriacki kompozytor i skrzypek. Syn Thomasa Starzera, waltornisty na dworze J.J. von Hardegga i od ok. 1752 w orkiestrze Kärntnertortheater. Kształcił się w Wiedniu, prawdopodobnie u G. Bonna i/lub u skrzypka G. Traniego. Od 1752 (?) był kompozytorem i skrzypkiem (koncertmistrzem) w orkiestrze teatru francuskiego (Burgtheater), a od 1755 także w Kärntnertortheater. W 1759 jako kompozytor baletów i scen baletowych w operach włoskich oraz koncertmistrz wyjechał z grupą tancerzy do Rosji (od 1758 przebywał tam wiedeński choreograf F. Hilverding) i występował z wielkim powodzeniem na dworze carskim w Petersburgu i Moskwie. Po powrocie do Wiednia (prawdopodobnie pod koniec 1767) współpracował z J.G. Noverre’em, a od 1774 z G. Angiolinim, wystawiając balety i wykonując m.in. utwory G.F. Händla, J. Haydna oraz własne. Od 1771 współpracował m.in. z F.L. Gassmannem i G. van Swietenem przy zakładaniu Tonkünstler-Sozietät w Wiedniu i organizacji licznych koncertów dobroczynnych, wykonując m.in. własne kompozycje. Występował w orkiestrze jako skrzypek do ok. 1779, jako dyrygent do ok. 1783, a następnie ograniczył znacznie czynne życie koncertowe z powodów zdrowotnych i współdziałał jedynie okazjonalnie m.in. z orkiestrą Gesellschaft der associierten Kavaliere, z którą wykonywał dzieła chóralne Händla i inne.

Starzer położył jako kompozytor i wykonawca szczególne zasługi dla rozwoju muzyki baletowej i przyczynił się do stworzenia podstaw do reformy baletu, wzorowanej na reformie operowej Ch.W. Glucka. Ta dziedzina działalności Starzera nie została jeszcze dokładnie zbadana, a jego bogata twórczość baletowa wyczerpująco przeanalizowana, zidentyfikowana i wyselekcjonowana, m.in. spośród wielu zapisów anonimowych. Przyjmuje się, że stworzył kilkaset baletów (zachowanych w rękopisach, wiele anonimowo). Znajdują się wśród nich zarówno utwory stosunkowo krótkie, wykonywane jako wstawki do oper i przedstawień teatralnych (np. balety włączone do Il rè pastore Glucka, wystawione w 1756, Artaserse G. Scarlattiego, wystawione w 1763, Lucio Silla W.A. Mozarta, wystawione w 1772–73?), jak też szerzej rozbudowane, liczące niekiedy ponad 20 numerów, zawierające wieloodcinkowe, przekomponowane części finałowe. Poza różnymi typami tańców pojawiły się m.in. odcinki, których budowa zawiera analogie do formy sonatowej oraz recytatywy instrumentalne. W późniejszych baletach zaznacza się tendencja do rozbudowy części baletowych, wzorowanych w coraz większym stopniu na formach operowych, z udziałem powiększonej obsady instrumentów dętych. Oprócz cech typowych dla popularnej muzyki wiedeńskiej Starzer w różny sposób wykorzystywał muzykę ludową i charakterystyczne cechy muzyki innych narodów, np. hiszpańskiej, angielskiej, włoskiej, węgierskiej, cygańskiej, tureckiej i janczarskiej, rosyjskiej; nawiązywał do francuskiego wodewilu, niemieckiego singspielu, stosował barwną instrumentację, wprowadzał elementy alegoryczne, heroiczne i groteskowe. Układy taneczne do jego baletów opracowywali wybitni choreografowie XVIII w.: F. Hilverding, J.G. Noverre, G. Angiolini, G. Salomone, P. Sodi, C. Bernardi, A. Pitrot i inni. Tematyka librett była bardzo różnorodna, obejmowała wątki mitologiczne, czerpane z tematyki antycznej, egzotycznej i orientalnej, a także z ówczesnej codzienności, np. opisy polowania, sceny w mieście, na wsi, w lesie, ogrodzie, w karczmie, tkalni, na zabawie. Są też balety opisujące pory roku, pory dnia, a nawet kolory. Starzer komponował również utwory okolicznościowe (np. balet Die Landung der Spanier auf den amerikanischen Küsten, napisany z okazji ślubu arcyks. Józefa w 1760). Szczególną rolę odgrywało naśladownictwo i ilustracja muzyczna (np. tupot sabotów, sceny żołnierskie). Balety Starzera cieszyły się wielką popularnością zarówno w Wiedniu jak i Petersburgu oraz Moskwie. Czasem wykonania wzbogacano iluminacjami, grą świateł i innymi efektami pozamuzycznymi.

Wkład Starzera do rozwoju twórczości chóralnej, a zwłaszcza wykonawstwa w zakresie muzyki chóralnej czy orkiestrowej był również wysoko oceniany przez współczesnych. Wykonując utwory chóralne, głównie J.S. Bacha i G.F. Händla, Starzer współtworzył charakterystyczny wykonawczy styl oratoryjny, do którego następnie nawiązał J. Haydn. Wpływy Haydna, szczególnie w zakresie struktur kontrapunktycznych, są natomiast widoczne w muzyce kameralnej Starzera, która – podobnie jak bogato instrumentowane utwory orkiestrowe – zachowała się głównie w rękopisach.

Literatura: J. von Stählin Nachrichten von der Musik in Russland, w: J.J. Haigold Belagen zum neuveränderten Russland, Ryga-Lipsk 1769–70; L. Braun Die Balletkomposition von J. Starzer, „Studien zur Musikwissenschaft” XIII, 1926; R. Haas Die Wiener Bühnentanz von 1740 bis 1767, „Jahrbuch der Musikbibliothek Peters” XLIII, 1936; E.F. Schmid Gluck – Starzer – Mozart, „Zeitschrift für Musik” CIV, 1937; S.E Nadel „Les Horaces et les Curiaces”. Bemerkungen zu einem Ballet von J.-G. Noverre und J. Starzer, „Studien zur Musikwissenschaft” XXXII, 1981; H. Starzer Herkunft und Jugendzeit des Komponisten J. Starzer, „Studien zur Musikwissenschaft” XLVI, 1998; W. Rackwitz Über die Bearbeitung von Händels „Judas Maccabaeus” durch J. Starzer und über ihre Wirkungsgeschichte, „Göttinger Händel-Beiträge” IX, red. H.J. Marx, Getynga 2002; D. Lomtev Deutsches Musiktheater in Russland, Lage-Hörste 2003; B.A. Brown Les sources musicales des ballets de Noverre dans les archives de la famille Schwarzenberg de Český Krumlov, „Musicorum” 10 (2011); H. Kazárová Od Starzera k Beethovenovi: Po stopách konceptu výmluvné hudby, „Živá hudba” 9 (2018).