Stachowicz, Damian

Stachowicz Damian, właściwie Jan Stachowicz, *23 VI 1658 Sokołów (w diec. przemyskiej), †27 (lub 25) XI 1699 Łowicz, polski kompozytor, pijar. Kształcił się prawdopodobnie w kolegium pijarskim w Rzeszowie, gdzie w 1675 wstąpił do zakonu pijarów i przyjął imię Damian od Trójcy Przenajświętszej. Kontynuując studia, nauczał w kolegiach pijarskich w Podolińcu (od 1675) i Prievidzy (od 1678), które należały wówczas do polskiej prowincji zakonu. Od 1681 przebywał w Warszawie, gdzie studiował i pełnił m.in. funkcje nauczyciela oraz kierownika zespołu muzycznego, a 21 XII 1685 przyjął święcenia kapłańskie. Od 1691 był profesorem retoryki i prefektem chóru w kolegium pijarskim w Łowiczu, zaś w latach 1694–96 profesorem filozofii i poetyki w kolegium w Górze Kalwarii. Od roku szkolnego 1696/97 do śmierci ponownie przebywał w Łowiczu, pełniąc punkcje prefekta szkoły i (od 1698) wicerektora kolegium. Był kompozytorem znanym w swojej epoce. Jego utwory wykonywano m.in. w Łowiczu, Wieluniu, Rakowie, Wąchocku, Brześciu, przypuszczalnie w Warszawie, a ponadto w pijarskich ośrodkach klasztornych na terenie dzisiejszej Słowacji, w Podolińcu i Prievidzy.

Z twórczości Stachowicza, obejmującej ogółem ponad 30 utworów, zachowało się 13 kompozycji (w tym 2 jedynie fragmentarycznie) reprezentujących muzykę religijną i utrzymanych głównie w stylu koncertującym. Cechą charakterystyczną warsztatu Stachowicza jest stosowanie trąbek clarini, które wprowadził na teren Rzeczpospolitej, prawdopodobnie wzorując się na twórcach austriackich i czeskich. O jednolitości obsady świadczy aż 8 utworów przeznaczonych na 4- lub 5-głosowy zespół wokalny (CATB lub 2CATB), 2 violini, 2 clarini i basso continuo; jedynie 2 są koncertami małogłosowymi (Veni Consolator, Ave Virgo), a jeden to szczątkowo zachowany 4-głosowy motet a cappella (Assumpta est Maria). Styl koncertujący Stachowicza opiera się w dużej mierze na literalnych powtórzeniach materiału muzycznego, zwykle w układzie głosy–instrumenty. W tutti faktura jest z reguły homorytmiczna, rozbrzmiewa w konsonansach i sylabicznej deklamacji. Partie 2-głosowe z basso continuo, tak wokalne jak instrumentalne, kształtowane są najczęściej jako postępy w równoległych tercjach. Cechą charakterystyczną melodyki Stachowicza są przebiegi rozwijane na rozłożonym trójdźwięku, obecne przede wszystkim w inicjalnych członach struktur melodycznych. Występują one najczęściej we fragmentach monodycznych, ale także w innych rodzajach faktury, włącznie z tutti, gdzie trójdźwiękowe formuły nasycają melodykę głosu najwyższego. Pod względem ekspresji melodycznej zdecydowanie wyróżnia się – na tle ówczesnego repertuaru polskiego – solowy koncert Veni Consolator, w którym wirtuozowskie frazy w partii sopranu, oparte na zwrotach fanfarowych, efektownych progresjach i ornamentach, powtarzane są przez trąbkę, tworząc koncertująco-imitacyjny 2-głos ułożony w klarowną formę ABA¹. W planie harmonicznym i melodycznym dzieł Stachowicza dominuje diatonika. Tylko sporadyczne pojawiają się napięcia harmoniczne lub modulacje do odległych tonacji, zwykle w celach retorycznych, np. Des-dur na słowach „peccata mundi” w Requiem. Utwór ten, będący najwybitniejszym zachowanym dziełem Stachowicza, dostarcza wielu innych przykładów odważnego użycia środków retoryki muzycznej – uwagę zwracają m.in. chromatyczna pathopoeia w „Lacrimosa dies illa” i zespołowe wokalno-instrumentalne trillo przeprowadzone w manierze stile concitato dla wyrażenia słów „tremor” i „tremende”.

Literatura: Sz. Bielski Vita et scripta quorundam e Congregatione Clericorum Regularium Scholarum Piarum in provincia Polona professorum, Warszawa 1812; Z.M. Szweykowski Sylwetka kompozytorska Damiana Stachowicza (1658–1699), „Muzyka” 1962 nr 1; J. Buba, A. i Z.M. Szweykowscy Kultura muzyczna u pijarów w XVII i XVIII wieku, „Muzyka” 1965 nr 2–3; D. Brough Nieznane utwory Damiana Stachowicza w Bibliotece WTM, „Muzyka” 1979 nr 3; Hudobné inventáre a repertoár viahlasnej hudby na Slovensku v 16–17. storoči, red. J. Kalinajová, Bratysława 1994 (wersja w jęz. niem., Bratysława 1995); B. Przybyszewska-Jarmińska The Baroque. Part 1: 1595–1696, «The History of Music in Poland», III/l, red. S. Sutkowski, Warszawa 2001; A. Patalas Polonica w inwentarzach słowackich z lat 1581–1718, „Muzyka” 2002 nr 2; M. Jochymczyk Życie i działalność Damiana Stachowicza w świetle nowo odkrytej dokumentacji, „Muzyka” 2006 nr 3; M. Jochymczyk Pietas & Musica. Damian Stachowicz SchP. Życie i twórczość w kontekście epoki, Kraków 2009; M. Jochymczyk The life and work of Father Damian Stachowicz, „Musica Iagellonica” 5 (2011); R. Mączyński Muzyka i teatr w kręgu kultury zakonnej Warszawy XVII–XIX wieku, Toruń 2018.