Spinacino, Francesco

Spinacino [~cz’ino] Francesco, *Fossombrone (?) k. Wenecji, działał na przełomie XV/XVI w., włoski lutnista i kompozytor. W 1507 opublikował w Wenecji u O. Petrucciego 2 zbiory: Intabulatura de lauto libro primo i Intabulatura de lauto libro secondo, będące najstarszymi drukowanymi tabulaturami lutniowymi. Zawierają one 81 utworów, obejmując intawolacje 9 motetów i części mszalnych, 31 chansons, 11 innych utworów świeckich (1 w dwóch wersjach), 2 tańce (bassadanza) oparte na tenorze La Spagna i 27 ricercarów. W obu księgach pojawia się to samo objaśnienie włoskiej notacji (łącznie z oznaczeniem palcowania prawej ręki), powtarzane także w późniejszych tabulaturach Petrucciego.

Wzorami intawolacji są najczęściej dzieła twórców żyjących lub zmarłych tuż przed 1507: A. Agricoli (8 utworów), Josquina des Prés (5 lub 6), H. Isaaca (4), A. Brumela (3), J. Ghiselina (3), J. Obrechta (1 lub 2); inni z częściej reprezentowanych zmarli w latach 90. XV w.: Hayne van Ghizeghem (3), A. Busnois (2 lub 3), J. Ockeghem (2 lub 3). Wzory są najczęściej 3-głosowe, ale także z czterech głosów Spinacino nie pomija żadnego, z tym że przy realnym 4-głosie (przy którym dochodzi do 10 progu) ogranicza lub rezygnuje z ornamentowania, które przy mniejszej liczbie głosów stosuje bogato. Wśród intawolacji utworów świeckich, 6 przeznaczonych jest na 2 lutnie. Partia lutni pierwszej pozostaje do drugiej (nazwanej „tenor”) w stosunku unisonu lub oktawy; ostre dysonanse (szeregi równoległych sekund, współbrzmienia b/h czy f/fis) pojawiają się jedynie w drobnych wartościach, gdy – przy towarzyszeniu „tenoru” (2-głosowy, zwykle w dłuższych wartościach) – lutnia I ornamentuje głos najwyższy, zacierając go niemal całkowicie wirtuozowskimi figurami i garnkami przebiegającymi cały ambitus instrumentu, a dochodzącymi do 12 progu.

Ricercary Spinacina są pierwszymi przykładami tego gatunku. Imitacja odgrywa w nich znikomą rolę, pojawiając się rzadko, w krótkich, zdawkowych figurach 2-głosowych; występuje w nich natomiast bogactwo innych faktur: monofoniczne garnki, szeregi akordów (często łamanych), 2-głos swobodny, w równoległych tercjach czy decymach i kontrapunktowanie specyficznych c.f. zawierających liczne skoki; częstym elementem są progresje. 2 ricercary są przyporządkowane konkretnym intawolacjom (duetom), nie są jednak spokrewnione z nimi motywicznie, toteż określanie ich w literaturze jako rodzaju parodii nie ma uzasadnienia. Łączy je natomiast aspekt tonalny; szczególnie bliskie w tym względzie jest zakończenie ricercaru oraz początek odpowiedniej intawolacji oraz zakończenie intawolacji i początek ricercaru. Wskazuje to na funkcję ricercarów, które zapewne miały być modulującym łącznikiem między utworami lub między zwrotkami pieśni stroficznej. 2 ricercary wskazują szczególnie na związek gatunku z problemem modulacji. W Recercare de tutti li toni następują wyraźne kadencje kolejno w 8 tonach, przy czym tony autentyczne rozumiane są zgodnie z powszechnie znaną teorią, zaś tony plagalne specyficznie. W ostatnim ricercarze z ks. 1, Spinacino centralizuje (za pomocą kadencji) kolejno akordy C, a, e, F, B, Es, c, g, a, d, D, e, fis, h, e, C; alterując przy tym stopnie diatoniczne wprowadza dźwięki b es as fis cis gis dis i ais[!]; wynika z tego m.in., że Spinacino (i zapewne współcześni mu lutniści) stosował strój co najmniej zbliżony do równomiernie temperowanego.

Literatura: O. Körte Laute und Lautenmusik, Lipsk 1901 (zawiera transkr. ricercaru); L. Nordstrom Ornamentarian of Flemish Chansons as Found in the Lute Duets of F. Spinacino oraz P. Poźniak Problems of Tonality in the Ricercars of Spinacino and Bossinensis (zawiera transkr. 2 ricercarów), „Journal of the Lute Society of America” II, 1969 oraz XXIII, 1990.