Schulhoff, Erwin

Schulhoff [sz’ulhof] Erwin, *8 VI 1894 Praga, †18 VIII 1942 Wülzburg, czeski kompozytor i pianista niemieckiego pochodzenia. Uczył się gry na fortepianie w latach 1904–06 w konserwatorium w klasie J. Kàana oraz przez krótki czas u J. Jiránka w Pradze. W latach 1906–08 kontynuował naukę w Wiedniu u W. Therna. Od 1908 do 1910 studiował w konserwatorium w Lipsku teorię muzyki u S. Krehla, grę na fortepianie u R. Teichmüllera i kompozycję u M. Regera, a w latach 1911–14 w konserwatorium w Kolonii kompozycję i dyrygenturę u F. Steinbacha oraz grę na fortepianie m.in. u E. Strassera i L. Uziellego. Schulhoff został laureatem kilku prestiżowych nagród. Otrzymał wyróżnienia za działalność pianistyczną (1913 nagroda im. Wüllnera, 1914 nagroda im. Mendelssohna) oraz kompozytorską (1918 nagroda im. Mendelssohna za Sonatę fortepianową op. 22). Wybuch I wojny światowej uniemożliwił mu dalszą edukację muzyczną, gdyż został powołany na 4 lata do służby w wojsku austriackim. Po zakończeniu wojny zamieszkał w Dreźnie, a następnie w Saarbrücken i w Berlinie. W kręgu jego przyjaciół znaleźli się literaci, malarze i artyści (m.in. G. Grosz, berliński dadaista). W 1923 kompozytor wrócił do Pragi, gdzie prowadził aktywne życie koncertowe, rozwijał działalność publicystyczną i uczył w konserwatorium (czytanie partytur).

W latach 30. zainteresował się ideologią komunistyczną. W 1933 odwiedził Związek Radziecki. W latach 1933–35 pracował w praskim radiu, a także w awangardowym Teatrze Wolnych. Podczas II wojny światowej pozostał bez środków do życia. Próbował emigrować na Zachód lub do Związku Radzieckiego, jednakże w 1941 został uwięziony w Pradze, a następnie deportowany do obozu koncentracyjnego w Wülzburgu (Bawaria), gdzie po 8 miesiącach zmarł na gruźlicę.

Na wczesną twórczość Schulhoffa wywarli wpływ kompozytorzy romantyczni (R. Schumann, J. Brahms, A. Dvořák, E. Grieg), ale poznanie podczas studiów kompozytorskich w Lipsku i Kolonii muzyki M. Regera, R. Straussa, A. Skriabina i C. Debussy’ego wpłynęło na kształtowanie harmonii w jego utworach. Twórczość młodzieńcza Schulhoffa, obejmująca głównie utwory fortepianowe i kameralne, wykracza często poza system tonalny dur-moll (modalizmy, współbrzmienia dysonansowe); już w początkowym okresie działalności kompozytorskiej (do końca I wojny światowej) Schulhoff odchodził stopniowo od postromantycznego stylu.

Znaczącą rolę w kreowaniu nowego stylu w powojennych utworach Schulhoffa odegrał pobyt w Niemczech oraz zetknięcie się z grupą dadaistów i z twórczością ekspresjonistów. Kompozytor przyjął wówczas atonalność jako zasadę kształtowania warstwy melodycznej i harmonicznej. Rytmika w tych kompozycjach pozbawiona jest często metrum i kresek taktowych, a dynamika charakteryzuje się zmiennością i gwałtownością (Fünf Gesänge mit Klavier op. 32, 32 Variationen über ein achttaktiges eigenes Thema op. 33). Dzięki znajomości z G. Groszem, pierwszym kolekcjonerem gramofonów, Schulhoff poznał współczesny jazz amerykański, co znalazło wyraz m.in. w utworach fortepianowych (Partita jazzowa, Ragmusic, II Koncert fortepianowy).

W twórczości Schulhoffa od jego powrotu do Pragi (1923) nastąpiła synteza wcześniej stosowanych przez kompozytora środków z nowoczesnymi. W kręgu zainteresowań Schulhoffa znalazła się wówczas estetyka neoklasycyzmu. Przejawem tego było m.in. podjęcie klasycznych gatunków (I Kwartet smyczkowy, I i II Symfonia, Koncert podwójny na flet i fortepian). Schulhoff eksponował (głównie w symfoniach) motyw tematyczny, poddając go pracy motywicznej, operował klasyczną orkiestracją, wzorując się na modelu symfonii Beethovena, zwłaszcza w finalnych częściach. W utworach z tego okresu występują — podobnie jak we wcześniejszych dziełach Schulhoffa — elementy muzyki jazzowej (5 etiud jazzowych, Esquisses de jazz, Plameny, Suite dansante en jazz, II Symfonia)-, ponadto widoczne są także wpływy muzyki czeskiej (synkopowane rytmy tańców narodowych, skale modalne). Elementy rodzimego folkloru Schulhoff wykorzystuje głównie w muzyce kameralnej. Późne utwory Schulhoffa świadczą o jego ówczesnej orientacji politycznej (Das Manifest — kantata do tekstów K. Marksa i F. Engelsa czy Symfonia Pokoju — dedykowana Armii Czerwonej).

Literatura: Der Briefwechsel zwischen Erwin Schulhoff und Alban Berg, wyd. K. Bösch i I. Vojtĕch, „Schweizer Jahrbuch für Musikwissenschaft” nr 13–14, 1993–94; I. Forbath Erwin Schulhoff, Praga 1946; Erwin Schulhoff, red. V. Stará, Praga 1958; J. Bek Erwin Schulhoff a avantgarda, „Česká hudba svĕtu, svĕt české hudbĕ”, Praga 1974; J. Bek Erwin Schulhoff. Leben und Werk, Hamburg 1994.