Schiller, Friedrich

Schiller [sz'yl^er] Johann Christoph Friedrich von, *10 XI 1759 Marbach, †9 V 1805 Weimar, niemiecki poeta i dramaturg. Muzyka towarzyszyła Schillerowi przez całe życie; utrzymywał kontakty z wieloma wykonawcami i kompozytorami. W latach szkolnych zaprzyjaźnił się z J.R. Zumsteegiem, który pisał muzykę do jego młodzieńczych wierszy. W okresie drezdeńskim (1785–87) obracał się w kołach muzyków amatorów, poznał m.in. kompozytora J.G. Naumanna. Serdeczna przyjaźń łączyła Schillera z C.G. Körnerem, który stał się mentorem poety w dziedzinie muzyki. 18 ostatnich lat życia spędził Schiller w Weimarze i Jenie, gdzie życie kulturalne obfitowało w wydarzenia muzyczne (list do A. Streichera z 9 IX 1795). Poznał wówczas śpiewaczkę Coronę Schröter oraz kompozytorów J.F. Rochlitza, J.F. Reichardta oraz C.F. Zeltera (korespondencja od 1796). W 1790 poślubił Charlotte von Lengefeld, która grała na fortepianie i śpiewała.

Schiller nie posiadał wykształcenia muzycznego, ale według świadectwa swych przyjaciół był wrażliwy na muzykę, która go inspirowała. Do Körnera pisał: „Gdy siadam, aby napisać wiersz, znacznie częściej uświadamiam sobie jego muzyczność niż wyrazistość jego treści, co do której częstokroć sam z sobą do zgody dojść nie mogę” (list z 25 V 1792). W liście do Goethego (18 III 1796) wyznał, że „nastrój muzyczny” („musikalische Gemütsstimmung”) podsuwa mu pomysły poetyckie. Refleksje Schillera na temat muzyki rozproszone są głównie w korespondencji poety (zwłaszcza z Kornetem), a także w jego recenzjach (przede wszystkim wierszy F. von Matthissona) i pismach filozoficznych (Über Anmut und Würde 1793, Über das Pathetische 1793, Über die ästhetische Erziehung des Menschen in einer Reihe von Briefen 1795, Über naive und sentimentalische Dichtung 1795). Bardziej od teorii interesowała go estetyka muzyczna. Schiller uważał, że muzyka rodzi się z uczuć i je przekazuje: „Piękna muzyka budzi w nas uczucie, piękny wiersz ożywia naszą fantazję, piękna rzeźba i budowla wzmaga nasz rozsądek” (Über die ästhetische Erziehung, list 22). Zdaniem Schillera sztuki doprowadzone do doskonałości powinny osiągać oddziaływanie właściwe innym sztukom: „Muzyka osiągnąwszy najwyższą szlachetność powinna stać się kształtem i działać na nas spokojną potęgą właściwą antykowi; sztuka plastyczna osiągnąwszy najwyższą perfekcję powinna stać się muzyką i wzruszać nas swą bezpośrednią zmysłową obecnością; poezja osiągnąwszy zupełną doskonałość powinna porywać nas z taką mocą jak sztuka tonów, zarazem jednak otaczać nas klarownym spokojem, jak sztuka plastyczna” (Über die ästhetische Erziehung, list 22).

Korespondencja Schillera świadczy o tym, że często bywał na koncertach i w operze. Ze współczesnych kompozytorów najwyżej cenił Glucka (zwłaszcza jego Iphigenie en Tauride); do muzyki Haydna odnosił się krytycznie (Die Schöpfung nazwał „mieszaniną bez wyrazu”). Schillerowi jako poecie szczególnie bliska była twórczość pieśniarska. W Jenie wydawał czasopismo literackie „Musenalmanach” (1796–1800), dbając o to, aby ukazywały się dodatki nutowe z muzyką J.R. Zumsteega i C.F. Zeltera. W listach Schillera pojawiają się opinie, nierzadko bardzo trafne, na temat kompozycji do swoich wierszy (np. bardzo wysoko ocenił utwór Zeltera Der Taucher oraz Körnera An die Freude, krytycznie Die Ideale Naumanna); niektóre utwory pisał od razu z przeznaczeniem do opracowania muzycznego (np. Die Götter Griechenlands). Liryka Schillera wywierała silne wrażenie przede wszystkim dzięki bogatej i pięknej treści utworów, a wyrazista rytmika, częsta zmiana metrum, efekty onomatopeiczne i aliteracje sprawiają, że jego opisy cechują się muzycznością; język obfituje w porównania i metafory z dziedziny muzyki. Wiersze Schillera, zarówno filozoficzne, jak i ballady, zainspirowały wielu kompozytorów. Najwięcej utworów powstało za życia poety; po 1820 zainteresowanie jego poezją zmalało. Pieśni do jego tekstów pisali m.in. J.F. Reichardt, C.F. Zelter, J.R. Zumsteeg, C. Loewe, R. Schumann, F. Liszt oraz F. Schubert, którego twórczość do słów Schillera jest bardzo bogata. Szczególną popularnością cieszyła się oda An die Freude (1785), którą Beethoven wprowadził do IX Symfonii, oraz wiersze Die Sehnsucht i An Emma.

Twórczość dramatyczną rozpoczął Schiller od napisania libretta operowego pt. Semele (przed 1780), z którego nie był zadowolony, toteż porzucił zamiar pisania tekstów operowych dla Zumsteega i Naumanna. W dramatach wszakże nie zrezygnował z muzyki; od aktorów wymagał umiejętności śpiewania. Prawie każda sztuka Schillera zawiera elementy muzyczne i odniesienia do muzyki (np. w Die Räuber wprowadził 5 pieśni, w Kabale und Liebe – postać miejskiego muzyka Millera, w Wallensteinie i w Die Jungfrau von Orleans pojawia się muzyka wojskowa, w Wilhelmie Tellu – szwajcarskie pieśni ludowe, a finały aktów II, IV i V mają charakter czysto muzyczny). Szczególną rolę odgrywa muzyka w dramacie Die Braut von Messina, w którym na wzór tragedii antycznej wprowadził chóry; sztukę poprzedza wstęp Über den Gebrauch des Chors in der Tragödie, traktujący o roli chórów. Czołowi kompozytorzy operowi XIX w. czerpali inspirację z dramatów Schillera, m.in. Rossini, Puccini, a przede wszystkim Verdi; utwory poety stały się również podstawą wielu kompozycji symfonicznych i dużych form wokalno-orkiestrowych.

Literatura: F.A. Brandstaeter Über Schillers Lyrik im Verhältnis zu ihrer musikalischen Behandlung, Gdańsk 1863; A. Schaefer Historisches und systematisches Verzeichnis sämtlicher Tonwerke zu den Dramen Schillers..., Lipsk 1886; „Die Musik” IV, 1904/05, zeszyt specjalny (zawiera m.in. M. Runze Schiller und die Balladenmusik oraz R. Hohenemser Schiller als Musikästhetiken; E. Bienenfeld Verdi and Schiller, „The Musical Quarterly” XVII, 1931; P. Weigand Schiller’s Dramas as Opera Texts, „Monatshefte” XLVI, 1954; A.C. Keys Schiller and Italian Opera, „Music and Letters” XLI, 1960; L.K. Gerhartz Verdi und Schiller, «Verdi. Bollettino dell’Istituto di Studi Verdiani» II, 1966; R.M. Longyear Schiller and Music, Chapel Hill 1966; V. Cisotti Schiller e il melodramma di Verdi, Florencja 1975; E. Inasaridse Schiller und die italienische Oper. Das Schillerdrama als Libretto des Belcanto, Frankfurt n. Menem 1989; M. Piotrowska Schiller i muzyka w kręgu idealizmu wolności, w: Poeci i ich muzyczny rezonans. Od Petrarki do Tetmajera, «Muzyka i Liryka» z. 4, red. M. Tomaszewski, Kraków 1994; J. Dankowska Muzyka w Schillerowskiej antropologii piękna, w: Ratio Musicae, red. S. Dąbek, Warszawa 2003.