Schafer [szˊejfer] R(aymond) Murray, *18 VII 1933 Sarnia (Ontario), †14 VIII 2021 k. Peterborough (Ontario), kanadyjski kompozytor i muzykolog. Do 1953 studiował kompozycję u J. Weinzweiga, fortepian u A. Guerrero i klawesyn u G. Kraus na uniwersytecie w Toronto. W latach 1956–61 przebywał w Anglii, gdzie pracował jako dziennikarz. W 1961 powrócił do Kanady i założył organizację Ten Centuries Concerts w Toronto, w której pełnił funkcję pierwszego przewodniczącego; w latach 1963–65 był artystą rezydentem w Memorial University w St. John’s (Nowa Fundlandia), w latach 1965–75 uczył w Simon Fraser University w Burnaby (Kolumbia Brytyjska). Od 1969 rozwijał swe badania nad środowiskiem dźwiękowym jako przewodniczący założonego przez siebie World Soundscape Project; związana z nim grupa kompozytorów i teoretyków dokonywała nagrań plenerowych, opracowywała materiały pedagogiczne i audycje radiowe. W 1975 osiedlił się na farmie k. Maynooth (Ontario), od 1987 mieszkał w Indian River (k. Peterborough, Ontario). W 1994 był profesorem gościnnym w Brandon University, w 2001 kompozytorem gościnnym w University of Toronto, w 2005 artystą rezydentem w Concordia University w Montrealu. Otrzymał m.in. w 1972 Fromm Foundation Award, w 1974 stypendium fundacji Guggenheima, w 1977 Jules Léger Prize for New Chamber Music, w 1980 Prix International Arthur Honegger, w 1987 nagrodę im. G. Goulda, w 2005 Walter Carsen Prize for Excellence in the Performing Arts, w 2009 Governor General’s Performing Arts Award oraz doktoraty honoris causa Carleton University w Ottawie i Trent University w Peterborough (Ontario). W 2013 został odznaczony Orderem Kanady (stopień Companion).
Schafer jest twórcą nowej dziedziny naukowej: ekologii akustycznej, w której podstawowe znaczenie ma koncepcja pejzażu dźwiękowego (soundscape), oznaczającego jakiekolwiek otaczające nas środowisko akustyczne. W swych badaniach Schafer wyróżnił także pojęcie hi-fi (otoczenie dźwiękowe o korzystnym stosunku sygnału do zakłóceń) i jego przeciwieństwo – lo-fi, zwracając uwagę na niekorzystne zjawisko coraz większej dominacji hałasu w środowisku naturalnym począwszy od XIX w. po czasy obecne. Tematykę tę rozwijał w swych pracach, spośród których najważniejsze to The New Soundscape i The Tuning of the World oraz jako pedagog, opracowując program kształcenia muzycznego (ear cleaning), kładący nacisk na wrażliwość odbiorcy na otoczenie akustyczne, prowadząc warsztaty w krajach całego świata. W latach 90. koncepcje Schafera zyskały zasięg międzynarodowy; w 1992 powstało World Forum for Acoustic Ecology, zrzeszające byłych członków World Soundscape Project, które organizuje konferencje naukowe i wydaje czasopisma. Koncepcje audiosfery i pejzażu dźwiękowego zainspirowały wielu muzykologów, m.in. M. Kapelańskiego i R. Losiaka, założyciela pracowni badań pejzażu dźwiękowego na Uniwersytecie Wrocławskim. Teoria pejzażu dźwiękowego znalazła także odbicie w niektórych kompozycjach Schafera, wykonywanych w naturalnej scenerii (np. podczas wykonania Music for Wilderness Lake na 12 puzonów muzycy znajdują się na brzegu małego jeziora), jak i w związku samego zapisu muzycznego z otaczającą przyrodą (w II Kwartecie smyczkowym struktura i rytm utworu wyprowadzone są z ruchu fal morskich). Schafer łączy w swych partyturach tradycyjny zapis nutowy z notacją graficzną.
Jako twórca 12-częsciowego cyklu operowego Patria kompozytor wprowadził nowy rodzaj widowiska multimedialnego, którego oryginalność polegała na prezentacji opery w naturalnym środowisku, wraz z charakterystycznymi dla niego dźwiękami, jak śpiew ptaków czy szum lasu (np. The Princess of the Stars, The Palace of the Cinnabar Phoenix), udziale widzów w przedstawieniu muzycznym (Ra, The Spirit Garden, And Wolf Shall Inherit the Moon), czy nietypowym czasie trwania (epilog cyklu, And Wolf Shall Inherit the Moon, wystawiany w naturalnej scenerii lasu, trwa 8 dni) oraz tematyce dzieł, łączących wątki legendarne i mitologiczne, zaczerpnięte z wierzeń religijnych starożytnego Egiptu, kultury starożytnej Grecji, średniowiecznych Chin, czy tradycji Indian północnoamerykańskich.
Literatura: S. Adams R(aymond) Murray Schafer, Toronto 1983; L. Zielińska Rozmowa z Schaferem oraz O Schaferze: dwie noty, „Monochord” 1995 nr 8/9; M. Gradowski Murray R(aymond) Schafer: pan od przyrody?, „Glissando” nr 2, 2004; M. Kapelański Narodziny i rozwój ekologii akustycznej pod banderą szkoły pejzażu dźwiękowego, „Muzyka” 2005 nr 2; M. Kapelański R. M. Schafera historia w formie sonatowej, „Kultura i Historia" nr 9, 2005; M. Kapelański Śladami wyobraźni kosmologicznej: metafora i ezoteryka w R. M. Schafera pismach o ‘pejzażu dźwiękowym, „Sztuka i Filozofia”, nr 26, 2005; M. Kapelański Specyfika badań nad historycznym „pejzażem dźwiękowym” (soundscape) w „The Tuning of the World” i „Voices of Tyranny, Temples of Silence” R. M. Schafera, „Muzyka” 2008 nr 4; M. Kapelański Odnajdywanie kategorii głębokich w zachodniej kulturze akustycznej w ujęciu R. M. Schafera. Rys badań porównawczych, „Przegląd Muzykologiczny" nr 8, 2011; R.M. Schafer My Life on Earth and Elsewhere, Erin (Ontario) 2012 (autobiografia); R. Losiak: Malowniczość pejzażu dźwiękowego. O pewnym aspekcie estetycznego doświadczenia audiosfery, „Teksty Drugie” 2015 nr 5; R. Losiak Wokół idei ekologii akustycznej: Koncepcje i praktyki, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne XVIII, 2017; L. Brett Scott R. Murray Schafer. A Creative Life, Lanham 2019.
Kompozycje:
Instrumentalne:
Polytonality na fortepian, 1952
Koncert na klawesyn i 8 instrumentów dętych, 1954
Sonatina na flet i klawesyn/fortepian, 1958
In memoriam: Alberto Guerrero na orkiestrę kameralną, 1959
Partita na orkiestrę kameralną, 1961
Canzoni for Prisoners na orkiestrę, 1962
2 Untitled Compositions na orkiestrę kameralną, 1963
Son of Heldenleben na orkiestrę i taśmę, 1968, wyk. pol. Warszawska Jesień 1979
No Longer Than 10 Minutes na orkiestrę, 1970
I Kwartet smyczkowy, 1970
East na orkiestrę kameralną, 1972
North/White na orkiestrę, 1973
II Kwartet smyczkowy „Waves”, 1976
Cortège na orkiestrę, 1977
The Crown of Ariadne na harfę, 1979
III Kwartet smyczkowy, 1981
Music for Brass Quintet, 1981
Theseus na harfę i kwartet smyczkowy, 1983
Koncert fletowy, 1984
Ko wo kiku (‘słuchaj kadzidła’) na orkiestrę, 1985
Buskers (Rounds) na flet, skrzypce i altówkę, 1985
Koncert na harfę, orkiestrę i taśmę, 1987
Le cri de Merlin na gitarę i taśmę, 1987
Dream Rainbow Dream Thunder na orkiestrę, 1986
Koncert na gitarę i orkiestrę kameralną, 1989
IV Kwartet smyczkowy z sopranem solo, 1989
V Kwartet smyczkowy „Rosalind”, 1989
Scorpius na orkiestrę, 1990
The Darkly Splendid Earth: the Lonely Traveller na skrzypce i orkiestrę, 1991
Koncert akordeonowy, 1993
VI Kwartet smyczkowy „Parting the Wild Horse’s Mane”, 1993
The Falcon’s Trumpet na trabkę i orkiestrę, 1995
Manitou na orkiestrę, 1995
Musique pour la parque Fontaine na 4 zespoły orkiestry, 1995
DeLuxe Suite na fortepian, 1996
Koncert altówkowy, 1997
VII Kwartet smyczkowy z sopranem solo i perkusją, 1998
Four-Forty na kwartet smyczkowy i orkiestrę, 2000
VIII Kwartet smyczkowy z taśmą, 2001
IX Kwartet smyczkowy z sopranem solo i taśmą, 2005
X Kwartet smyczkowy „Winter Birds”, 2005
XI Kwartet smyczkowy, 2006
XII Kwartet smyczkowy, 2012
XIII Kwartet smyczkowy, 2015
Wokalne:
4 pieśni na sopran, mezzosopran, alt i chór żeński, sł. R. Tagore, 1962
Hear Me Out na 4 recytatorów, sł. kompozytor, 1979
Felix’s Girls na chór a cappella, sł. H. Felix, 1979
Gamelan na chór a cappella, sł. balijskie sylaby solmizacyjne, 1979
Snowforms na chór a cappella, sł. w języku eskimoskim oznaczające różne rodzaje śniegu, 1981, zrewid. 1983
Sun na chór a cappella, sł. oznaczające “słońce” w 36 językach, 1982
A Garden of Bells na chór a cappella, sł. kompozytor i inni, 1983
Magic Songs na chór a cappella, sł. kompozytor, 1988
Tristan and Iseult na 6 głosów solowych, 1992
Once on the Windy Night na chór a cappella, 1995
A Medieval Bestiary na chór a cappella, 1996
Vox naturae na tenor i chór, sł. z De rerum naturae Lukrecjusza, 1997
17 Haiku na chór a cappella, 1997
Imagining Incense na chór a cappella, 2002
The Fall Into Light na 6 chórów i chór dziecięcy, 2004
Wokalno-instrumentalne:
3 Contemporaries na głos i fortepian, sł. kompozytor, 1956
Minnelieder na mezzosopran i kwintet dęty, teksty minnesingerów, 1956
Kinderlieder na głos i fortepian, sł. B. Brecht, 1958
Protest and Incarceration na głos i orkiestrę, sł. poeci wschodnioeuropejscy, 1960
Brébeuf, kantata na głos i orkiestrę, sł. J. de Brébeuf, tłum. kompozytor, 1961
5 Studies na sopran i 4 flety, sł. Prudencjusz, 1962
Gita na chór, 9 instrumentów dętych blaszanych i taśmę, sł. z Bhagawadgity, 1967
From the Tibetan Book of the Dead na sopran, chór, flet altowy, klarnet i taśmę, 1968
Lustro, 1969–72: cz. 1 Divan i Shams i Tabriz na perkusję, harfę, organy elektryczne, smyczki, taśmę i 6 głosów solowych, sł. Dżalaluddin Rumi, 1970, cz. 2 Music for the Morning of the World na głos i taśmę, 1970, cz. 3 Beyond the Great Gate of Light na 8 głosów solowych, orkiestrę i taśmę, sł. R. Tagore, 1972
Sappho na mezzosopran, gitarę, harfę, perkusję i fortepian, 1970
Enchantress na sopran, flet i 8 wiolonczel, sł. Safona, 1971
utwory na orkiestrę/zespoły młodzieżowe, m.in. Miniwanka (Moments of Water) na młodzieżowy chór żeński/mieszany, sł. w dialektach Indian północnoamer., 1971
Arcana na głos i zespół/orkiestrę, sł. tłum, na ang. z hieroglifów egipskich, 1972
Adieu, Robert Schumann na głos i orkiestrę, sł. C. Schumann, 1976
Hymn to the Night na głos i orkiestrę, sł. Novalis, 1976
La testa d’Adriane na sopran i akordeon, sł. kompozytor, 1977, wyk. pol. Warszawska Jesień 1984
The Garden of the Heart (Arabian Nights) na głos i orkiestrę, sł. z Baśni z tysiąca i jednej nocy, 1981
Wolf Music na sopran, flet, klarnet, trąbkę, róg alpejski i instrumenty, 1984–97
Letters from Mignon na głos i orkiestrę, sł. J.W. von Goethe, 1987
Gitanjali na głos i orkiestrę, sł. R. Tagore, 1991
Thunder. Perfect Mind na głos i orkiestrę, do starożytnego tekstu zapisanego na papirusie, odkrytego w 1945 w Nag Hammadi (Egipt), 2003
Sceniczne:
Loving, teatr muzyczny, libretto kompozytor, 1966, wyk. CBC-TV Montreal 1966
Apocalypsis, teatr muzyczny: cz. 1: John’s Vision, tekst z Apokalipsy św. Jana, cz. 2: Credo, tekst Giordano Bruno w oprac. Schafera, 1977, wyst. London (Ontario) 1980, wersja zrewid. 2015, wyst. Toronto 2015
Beauty and the Beast, opera na alt i kwartet smyczkowy, libretto kompozytor wg L. de Beaumont, 1980
Patria, teatr muzyczny, cykl 12-cz., 1966–97, libretto kompozytor, jeśli nie zaznaczono inaczej, większość cz. wyst. w Kanadzie: Prologue. The Princess of the Stars, 1981, zrewid. 1984, nr 1: Wolfman. The Characteristics Man, 1966–74, zrewid. 1975, nr 2: Study. Dream Passage; Requiems for the Party Girl, 1969–72, nr 3: The Greatest Show, 1977–87, nr 4: The Black Theatre of Hermes Trismegistos, 1988, nr 5: The Crown of Ariadne, 1982, zrewid. 1991, nr 6: Ra, teksty ze staroegipskiej Księgi umarłych, 1979–82, nr 7: Asterion, 1976, nr 8: The Palace of the Cinnabar Phoenix, 2000, nr 9: The Enchanted Forest, 1994, nr 10: The Spirit Garden, 1997, Epilogue. And Wolf Shall Inherit the Moon, 1984
Elektroniczne:
muzyka elektroakustyczna i environments:
Kaleidoscope, 1967
Okeanos na taśmę, z B. Davisem i B. Fawcettem, 1971
Music for Wilderness Lake na 12 puzonów, 1979
Harbour Symphony na rogi mgłowe, 1983
Sun Father Sky Mother na sopran, 1985
Prace:
The New Soundscape, Don Mills (Ontario) 1969, 3. wyd. 1972
The Book of Noise, Vancouver 1970, 2. wyd. 1973
When Words Sing, Scarborough (Ontario) 1970, 3. wyd. 1972
E.T.A. Hoffmann and Music, Toronto 1975
Creative Music Education, Nowy Jork 1976
The Tuning of the World, Toronto 1977
Dicamus et Labyrinthos. A Philologist’s Notebook, Bancroft (Ontario) 1984
Patria and the Theatre of Confluence, Indian River (Ontario) 1991, wyd. poszerz. pt. Patria: The Complete Cycle, Toronto 2002
A Sound Education. 100 Exercises in Listening and Sound-Making, Indian River 1992, tłum. pol. R. Augustyn pt. Poznaj dźwięk. 100 ćwiczeń w słuchaniu i tworzeniu muzyki, „Monochord” 1995 nr 6/7
Voices of Tyranny: Temples of Silence: Studies and Reflections on the Contemporary Soundscape, Indian River (Ontario) 1993
Wolf Tracks, Indian River (Ontario) 1997
Shadowgraphs and Legends, Indian River (Ontario) 2004
HearSing, Indian River (Ontario) 2005
A Little Sound Education, z T. Imadą, Tokio 1996, 2. wydanie 2009
liczne artykuły, m.in.:
The Music of the Environment, „Cultures” I, 1973, tłum, pol. D. Gwizdalanka pt. Muzyka środowiska, „Res Facta” 9, 1982
Argentyński krajobraz dźwiękowy, tłum. pol. L. Zielińska, „Monochord” 1995 nr 8/9
redakcja:
Ezra Pound and Music. The Complete Criticism, Nowy Jork 1977, Londyn 1978
