Schaeffer, Pierre

Schaeffer [szefʹer] Pierre, *14 VIII 1910 Nancy, †19 VIII 1995 Aix-en-Provence, francuski kompozytor, pedagog, teoretyk, pisarz, twórca muzyki konkretnej. Ukończył studia inżynierskie w Ecole Polytechnique w Strasburgu (elektronika i telekomunikacja, dyplom 1934). W dziedzinie muzyki był autodydaktą. Od 1936 pracował w Direction de la Radiodiffusion Française (ORF) jako inżynier dźwięku.W 1939 zmobilizowany, służył w armii francuskiej jako porucznik telegrafista. Zdemobilizowany w1941, był w 1942 jednym z założycieli i szefem Studio d’essai radia francuskiego w Beaune (w nieokupowanej części kraju), które odegrało ważną rolę we francuskim ruchu oporu (La Résistance). Po wyzwoleniu Paryża w 1944 Schaeffer został powołany na kierownicze stanowisko w radiu francuskim. Po niezbyt udanej karierze w dyrekcji ORF wrócił do Studio d’essai, które przemianowane w 1946 na Club d’essai, stało się zalążkiem przyszłego studia muzyki konkretnej, doposażanego systematycznie o kolejne urządzenia umożliwiające prowadzenie eksperymentów. W 1949 do prac samotnego w pierwszym okresie Schaeffera przyłączył się młody kompozytor i perkusista P. Henry. Mimo różnicy temperamentów i różnego przygotowania muzycznego wspólny cel pozwolił im na podjęcie niezwykle efektywnej współpracy. W 1951 na skutek usilnych działań P. Schaeffera, P. Henry’ego i współpracującego z nimi inżyniera J. Poullina powołano w radio francuskim pierwszą samodzielną placówkę do prac nad nową gałęzią muzyki p.n. Groupe deRecherche de Musique Concrète (GRMC).W wyposażeniu pojawiły się magnetofony, wcześniej pracowano wyłącznie z gramofonami na tzw. „miękką płytę” (woskową). W 1953 Schaeffer został oddelegowany przez ministerstwo spraw zamorskich do utworzenia lokalnych sieci radia francuskiego w Północnej Afryce. W 1956 objął stanowisko dyrektora generalnego SORAFOM (Societé de Radiodiffusion de la France d’Outre-Mer). Zwolniony w 1957, wrócił do Paryża i postulował ukierunkowanie studia na prace badawcze. W 1958 GRMC została przemianowana na Groupe de Recherches Musicales (GRM). Schaeffer stanął znów na jej czele; P. Henry opuścił grupę i założył własne studio APSOME (Applications de Procédés Sonores de Musique Electroacoustique). W 1961 Schaeffer zorganizował w GRM pierwszy staż dla młodych kompozytorów. W latach 1960–65 usilnie pracował nad swoją podstawową pracą teoretyczną Traité des objets musicaux, która ukazała się w 1966 w wydawnictwie Le Seuil. W latach 1960–74 Schaeffer kierował Service de la Recherche de l’ORTF, w 1966 odszedł z kierownictwa GRM. W latach 1968–76 był profesorem klasy kompozycji eksperymentalnej w konserwatorium w Paryżu. Poświęcił się pracy pedagogicznej i dalszym rozważaniom teoretycznym; zajmował się m.in. semiotyką.

W drugiej połowie lat 40., przy okazji prac nad słuchowiskami, Schaeffer eksperymentował z nagranym i przetworzonym dźwiękiem. Eksperymenty te doprowadziły go do idei zorganizowania nagranych efektów dźwiękowych, muzycznych i niemuzycznych, w ciąg przebiegów o cechach utworu muzycznego. Wiosną 1948 Schaeffer stworzył dwie pierwsze, krótkie etiudy oparte na manipulacjach z dźwiękami odtwarzanymi ze zmienioną prędkością, ze zmianą kierunku: Etude aux chemins de fer i Etude concertante ou étude pour orchestre, w których posłużył się sztucznym montażem, sztucznym pogłosem i nakładaniem warstw. Po nich wkrótce powstało kilka następnych. Dla tych z zamierzenia już „muzycznych” utworów Schaeffer użył najpierw określenia musique de bruits (muzyka szmerów), powtórzonego w tytule pierwszej audycji z nową muzyką wyemitowanej w Radio-Paris 20 VI 1948 (Concert de bruits). Termin musique concrète wprowadził dopiero w 1950. We współpracy z P. Henry’m powstały dwa duże, wspólne dzieła: Symphonie pour un homme seul (1950) oraz opera konkretna Orphée 51 ou Toute la lyre (1951). Pierwsza z tych kompozycji, złożona z kilkunastu krótkich części, oparta na materiale głosów ludzkich, a częściowo na przetworzonym i przemontowanym materiale instrumentalnym, szybko zyskała uznanie słuchaczy, pojawiła się na płytach gramofonowych i stała się podstawą baletu wystawionego w 1955 w Paryżu (Les Ballets del’Etoile w choreografii M. Béjarta). Przy komponowaniu Orfeusza ujawniły się w większym stopniu rozbieżności w pojmowaniu dzieła muzycznego przez obu kompozytorów. Utwór powstawał powoli, miał wiele wersji: po pierwszej Orphée 51, nazwanej kantatą liryczną, z udziałem śpiewaków, recytatora, instrumentalistów i nagranej taśmy, nastąpiły dalsze wersje: Le voile d’Orphée (Zasłona Orfeusza) i Orphée 53, która nosiła już określenie Opéra concret. Dzieło nie znalazło jednak uznania, ani u krytyki, ani u słuchaczy i mimo rewizji w 1970 odeszło w zapomnienie. Jedynie efektowna Zasłona Orfeusza, będąca prawie wyłączną pracą P. Henry’ego, pozostała jako sztandarowa kompozycja tego okresu.

Schaeffer był nie tylko kompozytorem i twórcą nowego gatunku muzyki, nazwanego przezeń muzyką konkretną. Był może w większym stopniu filozofem muzyki. Idee i pisma teoretyczne Schaeffera, a zwłaszcza jego sztandarowe dzieło Traité des objets musicaux świadczą o tym, że interesowała go nie tylko muzyka eksperymentalna, lecz całość zjawisk określanych jako muzyka. Postrzeganie dźwięków, rozróżnianie pojęć: „słyszeć”, „słuchać”, „postrzegać”, „rozumieć”, zagadnienia rozgraniczania muzyki i niemuzyki, dochodzenie do istoty tego, co stanowi o percepcji danego przebiegu dźwiękowego jako muzycznego. Dalej – klasyfikacja dźwięków na podstawie ich cech morfologicznych, niezależnie od źródła ich pochodzenia. Schaeffer wprowadził też ważne pojęcie przedmiotu dźwiękowego (objet sonore) jako podstawowej jednostki percepcji zjawisk akustycznych i jego zawężenia – przedmiotu muzycznego (objet musical). W tym układzie „nuta” jest tylko jedną z postaci przedmiotu muzycznego. Przedmiotem może być też akord, pasaż, glissando itd. Schaeffer swoimi utworami, pismami i postawą twórcy i człowieka wywarł znaczący wpływ na całe następne pokolenie kompozytorów francuskich i in. Był autorytetem i wzorem dla wielu swoich uczniów i następców. Schaeffer czuł się także literatem; był autorem kilku pozycji beletrystycznych: powieści, nowel i sztuk teatralnych.

Literatura: M. Pierret Entretiens avec Pierre Schaeffer, Paryż 1969; Itinéraires d’un chercheur. Bibliographie commenée del’oeuvre éditée de Pierre Schaeffer/ A Commented Bibliogaphy of Published Works, oprac. S. Dallet i S. Brunet, Montreuil-sous-Bois 1997; S. Brunet Pierre Schaeffer suivi de Réflexions de Pierre Schaeffer, Paryż 1969; A. Skrzyńska Świat przedmiotów dźwiękowych Pierre Schaeffera, „Ruch Muzyczny” 1974 nr 1; Le traité des objets musicaux dix ans après, praca zbiorowa, red. M. Chion, „Cahiers de recherche musique” nr 2,1976; S. Brunet Pierre Schaeffer. De la musique concrète à la musique même, Paryż 1977; M. Chion Guide des objets sonores. Pierre Schaeffer et la recherche musicale, Paryż 1983; W. Kotoński Przedmioty dźwiękowe (wg Pierre Schaeffera), w: Muzyka elektroniczna, Kraków 1989, wyd. 2. zmien. 2002; Pierre Schaeffer. L’oeuvre musicale, red. F. Bayle, tekst i 4 płyty CD (komplet dzieł Schaeffera), Paryż 1990; J.-P. Teyssier, Pierre Schaeffer: La mémoire du future, Paryż 1995 ; J.A. Riedl, Pierre Schaeffer lebt nicht mehr. Eine Jahrhundertpersönlichkeit starb im August 1995, „MusikTexte: Zeitschrift für Neue Musik” 1996 nr 62–63; J.-F. Augoyard, F. Bayle, S. Dallet i in. Ouïr, entendre, écouter, comprendre après Schaeffer, Paryż 1999; X.R.Martial Communication et musique en France entre 1936 et 1986. Des transmissions à Orphée, Paryż 1999; C. Palombini Musique Concrète revisited, „Electronic Musicological Revue” IV, 1999 (BeloHorizonte); E.M. Pade, Schaeffer, sérieux og Pierre Schaeffer, „Kvinder i musik: Årsskrift” 2003; M. Laliberté, Sons naturels et sons industriels. Dans la musique concrète de Pierre Schaeffer,  „Musicalia: Annuario internazionale di studi musicologici” 2004 nr 1; F. Coupigny, Comment Pierre Schaeffer voyait-il la recherche technique et la recherche image?, w: Pierre Schaeffer, seria: Portraits polychromes, nr 13, red. E. Gayou, Paryż 2008; N. Frize, Une histoire de locomotive (au souffle de Pierre Schaeffer), w: Pierre Schaeffer, seria: Portraits polychromes, nr 13, red. E. Gayou, Paryż 2008; K.T. Goldbach, La réception de la linguistique structurale dans le Traité des objets musicaux de Pierre Schaeffer, w: Les relations texte-musique. Prospective et exemples de recherches, red. E. Reibel, Paryż 2008; P. Henry, Envoi à Pierre Schaeffer. Lettre de 1990, avec post-scriptum de 2008, w: Pierre Schaeffer, seria: Portraits polychromes, nr 13, red. E. Gayou, Paryż 2008; J.-C. Risset, Pierre Schaeffer et l'ordinateur, w: Pierre Schaeffer, seria: Portraits polychromes, nr 13, red. E. Gayou, Paryż 2008; I.R. Reyner, Pierre Schaeffer e sua teoria da escuta, „OPUS: Revista da Associação Nacional de Pesquisa e Pós-Graduação em Música (ANPPOM)” 2011 nr 2; C. Delhaye, Orphée 53 de Pierre Schaeffer et Pierre Henry. Aux origines du scandale de Donaueschingen, „Revue de musicology” 2012 nr 1; G. Ferrari, M. Kaltenecker, La coquille de Pierre Schaeffer, w: K. Le Bail, M. Kaltenecker, Pierre Schaeffer. Les constructions impatientes, Paryż 2012; T. Möller, Was ist eigentlich aus Pierre Schaeffer geworden? Vom Nachleben der musique concrete, „Neue Zeitschrift für Musik” 2012 nr 3; Ch. Haffter, De bouche à oreille. Pierre Schaeffer, Michel Chion, Lionel Marchetti – Drei Stimmen der musiques concretes, „Dissonance: Schweizer Musikzeitschrift für Forschung und Kreation” 2013 nr 121; C. Delhaye, Pierre Schaeffer et le mythe d’Orphée. Adaptations, réminiscences et controverses autour du premier opéra de musique concrete, w: D'un Orphée, l'autre, red. A. Ramaut, P. Saby, Saint-Étienne 2014; M. Kaltenecker, Pierre Schaeffers Theologie des Hörens, „Musik & Ästhetik” 2014 nr 18; D. Donato, As quatro funções da escuta de Pierre Schaeffer e sua importância no projeto teórico do Traité, „Debates: Cadernos do Programa de Pós-Graduação em Música” 2016 nr 16; B. Syroyid, Traité des objets musicaux de Pierre Schaeffer. Breve guía conceptual para las correlaciones entre la señal física y el objeto musical, „Sul ponticello: Revista on-line de música y arte sonoro” 2021 nr 79.