Scandello, Antonio

Scandello [skan~] Antonio, *17 I 1517 Bergamo, †18 I 1580 Drezno, włoski kompozytor działający w Niemczech. Karierę zaczynał nietypowo, nie uczył się bowiem jako chłopiec-chórzysta, lecz od 1530 grał na trąbce, kornecie i może puzonie w zespole miejskich trębaczy (należał tu też jego ojciec Hieronimus Scandello, †1528 (?) i brat, Angelo); niemniej mógł opanować zasady kompozycji już w Bergamo, gdyż działali tu wybitni twórcy, jak np. Gaspar de Albertis. W 1547 Scandello zatrudnił się na dworze kardynała Trydentu, C. Madruzza, gdzie maestro di cappella był wówczas G. Contino, później nauczyciel L. Marenzia. Wiosną 1549 został zwerbowany jako instrumentalista na dwór elektora saskiego Maurycego Wettina w Dreźnie. Tu miał okazję doskonalić rzemiosło u J. Waltera, który do 1554 kierował dworską kantorią. Najwcześniejsze zachowane utwory Scandella, 6-głosowe: motet (w rękopisie datowany 1551) i msza napisana z okazji śmierci księcia Maurycego (1553), są już dziełami dojrzałego kompozytora. W służbie następnego księcia elektora, Augusta, pozostał do końca życia, od ok. 1560 coraz częściej zastępując chorującego kapelmistrza M. Le Maistre’a; w 1566 został oficjalnym wicekapelmistrzem, a od 1568 kapelmistrzem. Zadomowił się w Dreźnie, uzyskał obywatelstwo tego miasta, przeszedł na luteranizm, ożenił się (1568); z jego trzech synów, August (*1570, †1609) był muzykiem na dworach w Dreźnie i Wolfenbüttel.

W twórczości łacińskiej Scandello kontynuuje tradycje niderlandzkie. W mszy żałobnej występuje stale 6-dźwiękowe ostinato prezentowane w trzech heksachordach; motyw kierunkiem linii melodycznej ilustruje słowo „padł” (w bitwie) z przytoczonego w źródle wiersza epitafijnego, a równocześnie uformowany jest według specyficznie zrealizowanej zasady „soggetto cavato”. Symbolika jest też widoczna w zastosowaniu przez Scandella schromatyzowanych połączeń C-d-D-B-Es-c-D w mszy Avec vous przy słowach „peccata”, czy w wyborze liczby 7 głosów w jedynym motecie maryjnym. 6 mszy należy do typu parodia; 2 oparte są na motetach, 2 na chansons i 2 na madrygałach (jedna – V. Ruffa); prawdopodobnie w związku z budową wzorów, większe jest w tych mszach zróżnicowanie faktury. Tylko magnifikat i motet świecki są utworami 2-chórowymi; w pozostałych motetach imitacja przeplata się z polifonią swobodną.

Pasja Scandelli zajmuje szczególne miejsce w historii tego gatunku. Kompozytor po raz pierwszy w liturgii luterańskiej zastosował formę praktykowaną w północnych Włoszech (m.in. przez G. de Albertis w Bergamo), opracowując wielogłosowo wypowiedzi wszystkich postaci (z wyjątkiem ewangelisty); powstał więc zespół ponad 30 powiązanych monodią fragmentów o rozmiarach od trzech akordów do ok. 40 breves; przeważa w nich homorytmia, ale pojawia się i polifonia swobodna, a nawet, śladowo, imitacja. Scandello związał przy tym liczbę i rejestr głosów z osobami, indywidualizując w ten sposób ich charakterystykę. Dramatyczne napięcie uzyskał przez recytatywny typ melodyki, umiejętne operowanie pauzami i stosowanie schromatyzowanego połączenia akordów (np. F–A) czy dysonujących współbrzmień, np. z sekstą zwiększoną. Podobnie zbudowane jest misterium Zmartwychwstanie. Wśród lieder Scandella (zwłaszcza religijnych, w których często opracowuje teksty psalmów i znanych chorałów protestanckich) wiele jest utworów imitacyjnych lub wręcz przeimitowanych na wzór motetu; w innych zdecydowanie przeważa homorytmia. Natomiast w jego canzonach, utrzymanych najczęściej w typowym schemacie AABCC, dominuje absolutna homorytmia, której często towarzyszy dialogowanie grup głosów lub grupy z głosem pojedynczym; najrzadziej pojawia się imitacja, choć są nieliczne utwory (zwłaszcza w księdze 2), w których przeważa. Scandello najczęściej sięga w canzonach po teksty (niekiedy w dialekcie neapolitańskim, rzadziej w weneckim), które były już opracowywane w latach 1557–65, przekształca jednak ich formę rezygnując z budowy zwrotkowej (dokonuje wyboru wersów, nie zawsze dbając o ich wzajemne powiązanie logiczne). W przeciwieństwie do A. Willaerta i kompozytorów z jego kręgu rzadko natomiast nawiązuje (na zasadzie parodii) do struktury muzycznych pierwowzorów.

Literatura: O. Kade Die ältere Passionskomposition, Gütersloh 1893, przedr. Hildesheim 1971 (zawiera liczne fragmenty pasji); O. Kade Antonius Scandellus, 1517–1580. Ein Beitrag zur Geschichte der Dresdener Hofkantorei, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” XV, 1913–14; B. Smallman The Background of Passion Music. J.S. Bach and his Predecessors, Londyn 1957, 2. wyd. poszerz. 1970; E. Schmidt Der Gottesdienst am kurfürstlichen Hofe zu Dresden, Getynga 1961; A. Carver The Psalms of Willaert and his North Italian Contemporaries, „Acta Musicologica” XLVII, 1975; S. Köhler Musikstadt Dresden, Lipsk 1976, 3. wyd. 1981; A. Botti-Caselli „La Storia della Resurrezione”: un debito di Heinrich Schütz nei confronti di Antonio Scandello? Vitalità di un'opera radicata nella tradizione, w: H. Sch. e il suo tempo, ks. z międzynarodowego kongresu w Urbino 1978, red. G. Rostirolla, Rzym 1981; G.S. Towne Gaspar de Albertis and Music at Santa Maria Maggiore in Bergamo in the Sixteenth Century, dysertacja, University of California, 1985; M.A. Balsano „Et a Dresda Martin diventò Ianni”. Le „canzoni napolitane” di Antonio Scandello, w: Von Isaac bis Bach. Studien zur älteren deutschen Musikgeschichte Festschrift Martin Just zum 60. Geburtstag, red. F. Heidlberger i in., Kassel 1991; D.O. Heuchemer Italian Musicians in Dresden in the Second Half of the Sixteenth Century, with an Emphasis on the Lives and Works of Antonio Scandello and Giovanni Battista Pinello di Ghirardi, dysertacja, University of Cincinnati, 1997; E. Steindorf Die sächsische Staatskapelle Dresden, Berlin 1997; G. Towne Tubatori e piffari. Civic Wind-Players in Medieval and Renaissance Bergamo, „Historie Brass Society Journal” IX, 1997; R. Charteris New Connections between Eastern Europe and Works by Philips, Dowland, Marais and Others, „Chelys” XXIX, 2001; D.G. Reuning Antonius Scandellus, The Third Kantor of the Lutheran Church at the Saxon Electoral Court Chapel in Dresden. His Liturgical Music with an Emphasis on the Motets, dysertacja, University of Illinois at Urbana, 2001; P. Daněk i T. Daňková Teutsche Lieder zuvor unterschiedlich, jetzund aber mit des Herrn Authoris bewilligung inn ein Opus zusammen getruckt aneb praktický průvodce konvolutem tisků AZ 38 / AK XII 17, „Musicalia” VII, 2015; S.L. Edwards Translating Sorrow: Giovanni Battista Pinello, Gentil’huomo Genovese at the Dresden Court, „The Journal of Musicology” XXXIII, 2016.