Scacchi, Marco

Scacchi [sk´akki], Sacchius, Scachius, Sacki, Skakius, Socacki i inne, Marco, *początek XVII w. Rzym (?), †11 IX 1662 Gallese (Lacjum), włoski kompozytor, skrzypek, teoretyk muzyki. Scacchi, podobnie jak jego brat Pellegrino, rzymski organista, był uczniem G.F. Aneria. Od ok. 1624 skrzypek w kapeli króla Zygmunta III. 24 XII 1626 uzyskał od monarchy dobra ruchome po zmarłym muzyku Marco Gentilim. Prawdopodobnie od 1628 kierował zespołem muzycznym królewicza Władysława Wazy, a w 1630, po śmierci Aneria, przejął nieoficjalnie kierownictwo kapeli królewskiej. W 1633 mianowany przez Władysława IV królewskim kapelmistrzem. 26 XI 1635 w Warszawie Scacchi zawarł związek małżeński z Niemką Reginą Kellerin (primo voto Graben). Wraz z kapelą Scacchi towarzyszył królowi w podróżach: do Wilna w 1636 i 1639, do Krakowa w 1637, do Częstochowy w 1641, do Gdańska w 1646. W III 1649 uzyskał od króla Jana Kazimierza zgodę na wyjazd do ojczyzny w celu leczenia podagry, nie wiadomo jednak kiedy ostatecznie opuścił Rzeczpospolitą. Przed XI 1651 osiadł w Gallese, gdzie jego uczniem był A. Berardi. Scacchi utrzymywał kontakty z muzykami włoskimi (m.in. z R. Michelim), a przede wszystkim z niemieckimi (Ch. Werner, A. Profe, J. Stobaeus, H. Schütz). Szczególnie bliskie więzi łączyły go z kapelmistrzem i księgarzem gdańskim K. Forsterem seniorem. Konflikt między Forsterem a gdańskim organistą P. Siefertem, w którego przebieg włączył się Scacchi, stał się pośrednio przyczyną powstania jego pism teoretycznych o charakterze polemicznym. Scacchi odegrał ważną rolę jako kierownik kapeli królewskiej. Zespół, który zyskał ówcześnie sławę jednego z najlepszych w Europie, odznaczał się wysokim poziomem wykonawczym, gromadził świetnych wykonawców i kompozytorów (w tym liczną grupę Włochów), był ważnym ośrodkiem kształcenia młodych muzyków. Jego członkowie byli w stanie przygotowywać i wykonywać drammi per musica, gatunek poza Włochami komponowany wciąż tylko sporadycznie.

Scacchi pisał utwory przeznaczone do wykonania w kościołach, w komnatach i teatrze: msze, motety, koncerty religijne, madrygały, drammi per musica. Część kompozycji powstała jako egzemplifikacja rozważań teoretycznych, być może w ogóle nieprzeznaczona do wykonania: kanony, utwory z cantus firmus i z tzw. obbligo. W dorobku kompozytorskim Scacchiego została dokonana synteza stylistyki rzymskiej (pod wpływem Aneria) z wenecką (fascynacja muzyką Monteverdiego). Najwcześniej wydane utwory Scacchiego, 4-głosowe msze a cappella z 1633 reprezentujące nurt prima pratica, należą do typu missae ad imitationem. Ich fragmenty, w nieco zmodyfikowanej postaci, zostały zamieszczone w Cribrum musicum jako przykłady utworów w stile antico. Z wczesnego okresu twórczości Scacchiego pochodzi druk 15 madrygałów 5-głosowych z basso continuo, komponowanych do tekstów m.in. G.B. Guariniego i G. Marina. Dobór poezji wskazuje na inspirację madrygałami Monteverdiego (5 tego typu utworów Scacchiego powstało do tekstów opracowanych również przez Monteverdiego, w tym fragmenty z L’Orfeo A. Striggia.) Madrygały Scacchiego nawiązują stylistycznie do klasycznej postaci tego gatunku z końca XVI w.; przejawia się to w wykorzystaniu pełnego pięciogłosu i przeprowadzeniach wielotematycznych, oszczędnym stosowaniu techniki concertato (w melorytmice głównie wokalnej), umiarkowanym zastosowaniem madrygalizmów i rzadkim łamaniem XVI-wiecznych reguł wprowadzania dysonansów. W tej samej stylistyce utrzymane są madrygały 4-głosowe zamieszczone w Cribrum musicum, które miały wejść w skład planowanej do druku drugiej księgi madrygałów. Kompozycje niewydane i zaginione (znane z tytułów), głównie msze i motety, dowodzą, że z czasem Scacchi zaczął tworzyć w technice polichóralnej (np. Missa pacis napisana z okazji podpisania w 1634 rozejmu z Moskwą), a przede wszystkim koncertującej, zarówno w typie dużego concertato (np. Missa omnium tonorum na elekcję Jana Kazimierza), jak i małego concertato (np. dwa opracowania Laudate pueri), a także w stile recitativo. Niewiele utworów napisanych jest na mniej niż 4 głosy, brak też religijnych utworów solowych. Monodie (arie, recytatywy) z pewnością wprowadzał Scacchi w drammi per musica. W przypadku motetów trzon stanowi trzy-, cztero- lub pięciogłos wokalny, zwykle uzupełniany o basso continuo, niekiedy z towarzyszeniem 2 skrzypiec (rzadko wiol, cynków i fagotu). Kompozycje o większej obsadzie (np. oficjum na 20 chórów na koronację Cecylii Renaty) powstawały na specjalne, dworskie okazje. Zaginęła muyka Scacchiego pisana do drammi wystawianych na dworze Władysława IV. Wiadomo jedynie, że Scacchi skomponował Il ratto d’Elena (1638, tekst V. Puccittelli), choć prawdopodobnie był autorem także innych drammi (być może we współpracy z pozostałymi członkami kapeli królewskiej: M. Mielczewskim, F. Liliusem, V. Scapittą, B. Pękielem, K. Forsterem juniorem). W XVII-wiecznej Europie Scacchi znany był głównie jako autor pism z zakresu teorii muzyki, nawiązujących do wcześniejszych dyskusji wokół prima i seconda pratica. Pierwszy druk, Cribrum musicum (1643), stanowi krytykę zbioru psalmów Sieferta, który zdaniem Scacchiego nie zachował czystości stylu właściwego utworom z cantus firmus Wywód Scacchiego, obejmujący wybrane zasady komponowania w nurcie prima pratica nie jest w pełni oryginalny, gdyż autor zaczerpnął szereg poglądów z pism G.M. Artusiego. Egzemplifikacją teorii są wybrane utwory Scacchiego (m.in. fragmenty mszy z 1633, poddane pewnym zmianom w celu zbliżenia ich do teoretycznych założeń sformułowanych w Cribrum musicum). Do seconda pratica Scacchi odniósł się w Cribrum musicum w sposób bardzo lakoniczny, choć jako przykłady przytoczył kilka swoich koncertujących motetów i madrygałów oraz utwór w stylu recytatywno-madrygałowym. W zamieszczonym na końcu dodatku, Xenia Apollinea (‘dary apollińskie’) znalazły się kompozycje (głównie kanony) autorstwa muzyków z kapeli królewskiej, które miały świadczyć o wysokim poziomie zespołu, kwestionowanym przez Sieferta. Ważną pozycję w piśmiennictwie Scacchiego zajmuje Breve discorso (1649), dotyczące współczesnej techniki komponowania czyli seconda pratica. Tekst, prezentujący oryginalne refleksje kompozytora, był reakcją na zarzuty wysuwane wobec nowego stylu, m.in. przez R. Michelego i P. Sieferta. Scacchi podkreślał, że druga praktyka nie stanowi zagrożenia dla prima pratica, lecz jest jej dopełnieniem dającym twórcy nowe, szersze możliwości wypowiedzi. Na trwałe wpisała się do teorii muzyki, zamieszczona w liście do Ch. Wernera, klasyfikacja ówczesnych stylów muzycznych dokonana przez Scacchiego wg kryterium przeznaczenia utworów, a także relacji między muzyką a tekstem słownym. Twórczość muzyczną, której fundament stanowi jedna teoria, Scacchi dzielił na prima i seconda pratica oraz style: ecclesiasticus (kościelny), cubicularis (kameralny) i theatralis (sceniczny). W ich ramach wyróżnił 8 grup utworów w zależności od ich obsady i techniki. Styl kościelny (czyli sposób pisania utworów dla kościoła) obejmuje: a) msze, motety i podobne utwory 4–6- oraz 8-głosowe bez organów; b) utwory jak wyżej, z organami, w tym polichóralne; c) utwory „in concerto”; d) motety pisane współcześnie. Styl kameralny obejmuje: a) madrygały bez instrumentów („da tavolini”); b) utwory świeckie z basso continuo; c) utwory z użyciem wszystkich instrumentów. Styl teatralny albo sceniczny jest niepodzielny i polega na wykonywaniu śpiewu mówiąc, a mowy – śpiewając. Powyższy podział z drobnymi modyfikacjami obowiązywał w piśmiennictwie muzycznym do początku XVIII w.

Literatura: E. Katz Die musikalischen Stilbegriffe des 17. Jahrhunderts, Fryburg Bryzgowijski 1926; H. Feicht Przyczynki do dziejów kapeli królewskiej w Warszawie za rządów kapelmistrzowskich M. Scacchiego, „Kwartalnik Muzyczny” 1928 nr 1, 1929 nr 2, przedruk Opera musicologica H. Feicht, t. 3, Kraków 1980; H. Federhofer M. Scacchi „Cribrum musicum” (1643) und die Kompositionslehre von Ch. Bernhard, w: księdze pamiątkowej H. Engela, Kassel 1964; M. Perz Missarum quattuor vocibus liber primus Marei Scacchi Romani, «Pagine» II, 1974; G. Massera Precisazioni teoriche nel „ Cribrum ” di M. Scacchi oraz M. Scacchi Dalia polemica antisifertina allo schema formale degli stili musicali, w: Primo incontro con la musica italiana in Polonia, Bolonia 1974; Z.M. Szweykowski Musica moderna w ujęciu M. Scacchiego, Kraków 1977; A. Patalas Enigmatyczna sztuka polifonii, w: Mistrzowie muzyki późnego renesansu, Toruń 1994; B. Przybyszewska- Jarmińska Recepcja repertuaru kapeli Władysława IV Wazy w Europie Środkowej i Północnej w świetle „Iudicium Cribri musici” M. Scacchiego, „Barok” 1996 nr 2; A. Patalas M. Scacchi’s Characterisation of Modes in his „Missa omnium tonorum” oraz Z.M. Szweykowski M. Scacchi and his Pupils on the Polychoral Technique „Musica lagellonica” II, 1997; artykuły w „Muzyce” 1998 nr 2: C. Dahlhaus „Cribrum musicum”. Spór między Scacchim a Siefertem, M. Heinemann Scacchi, Siefert i Ninius. Przyczynek do dyskusji wokół prawdziwej muzyki kościelnej w XVII w., C.V. Palisca M. Scacchiego obrona nowej muzyki (1649) oraz A. Patalas Missa parodia w twórczości Monteverdiego i Scacchiego w świetle teorii A. Berardiego; T. Jeż Kontrafaktury madrygałów w antologiach Ambrożego Profusa, „Muzyka” 2002 nr 2; A. Patalas Myśl teoretyczna kompozytorów niemieckich, w: Europejski repertuar muzyczny na ziemiach Polski, red. E. Wojnowska, Warszawa 2003.