Sax, Adolphe

Sax Adolphe, właśc. Antoine Joseph, *6 XI 1814 Dinant, †4 II 1894 Paryż, belgijski wynalazca i producent instrumentów dętych, syn Charlesa Josepha. Studiował grę na flecie i klarnecie w konserwatorium w Brukseli. W latach 1835–42 kierował wytwórnią ojca, wprowadzając do produkcji swe pierwsze innowacje. W 1842, odrzucając oferty z Londynu i Petersburga, osiedlił się w Paryżu i dzięki poparciu H. Berlioza, F.-J. Fétisa, F. Halévy’ego, J. G. Kastnera, G. Meyerbeera i G. Rossiniego rozwinął szeroką działalność, produkując doskonałej jakości drewniane i blaszane instrumenty dęte. Choć od samego początku spotykał się z dużą wrogością ze strony paryskich wytwórców, stopniowo zwiększał sprzedaż i po 1850 uruchomił produkcję na dużą skalę, wytwarzając wszystkie części we własnej manufakturze. W krótkich odstępach czasu opatentował swe najważniejsze wynalazki: sakshorn (1845), saksotrąbę (1845) i saksofon (1846). W 1845 jego instrumenty, mimo protestu 34 paryskich producentów, zostały zatwierdzone przez francuskie ministerstwo wojny do użytku orkiestr wojskowych. W 1846 zatrudniał 70 pracowników, podczas gdy jego największy paryski konkurent, Pierre Louis Gautrot, aż 200. W 1847 Sax otrzymał stanowisko dyrygenta „musiciens externes” w Opéra de Paris, w 1854 tytuł Budowniczego Instrumentów Muzycznych Dworskich Oddziałów Cesarskich, a w 1857 został nauczycielem w nowo utworzonej klasie saksofonu w konserwatorium paryskim. Mimo odszkodowań za wygrane procesy sądowe nie odzyskał już dawnej pozycji i do końca życia utrzymywał się ze skromnej renty. Po śmierci Adolphe’a wytwórnią kierował jego syn Adolphe Eduard (1859–1945), a w 1928 przeszła ona na własność firmy Henriego Selmera, która do 1933 produkowała instrumenty również p.n. Sax.

Spektrum działalności Saxa było niezwykle szerokie: ulepszał i konstruował nowe instrumenty, zajmował się ich produkcją, prowadził badania akustyczne, był nauczycielem gry i wydawcą. Dążył do stworzenia jednolicie brzmiących rodzin instrumentów blaszanych o wysokich walorach dźwiękowych i wprowadzał rozwiązania umożliwiające pełną chromatyzację skali. Jego geniusz wynalazczy objawiał się na wielu płaszczyznach. Obok prac nad całymi rodzinami aerofonów (ponad 30 patentów), wprowadzał lub ulepszał pojedyncze instrumenty, m.in. klarnet basowy z nowym systemem klap i poszerzonej skali w dół (patent 1838), co zyskało duże uznanie Fétisa, Berlioza i Meyerbeera, który użył go jako pierwszy w operze Le prophète (1849). Skonstruował też sakstubę (patent 849), sześciowentylowy puzon z 7 niezależnymi roztrąbami (patent 1859), a dla paryskiej premiery Aidy Verdiego (1880) specjalną trąbkę. Przez cały okres działalności doskonalił sposoby produkcji, m.in. wynalazł nową metodę galwanizacji (patent 1866). Ponadto wprowadzał ulepszenia do fortepianów, organów i instrumentów perkusyjnych, m.in. zbudował kotły chromatyczne, za które otrzymał złoty medal w Londynie (1851); eksperymentował też z kształtem i rozmiarami instrumentów smyczkowych. Łącząc najnowsze technologie z doświadczeniem muzyka praktyka, pozostał twórczo aktywny niemal do końca życia (ostatni patent w 1886). Był w historii budownictwa instrumentów pierwszym przedsiębiorcą wielkiego formatu, o dużym talencie organizacyjnym i zmyśle marketingowym. W latach 1843–87 zbudował ponad 40 000 instrumentów, osiągając roczną produkcję 1500 egzemplarzy. Za swe wynalazki uzyskiwał liczne medale i wyróżnienia, m.in. w 1851 w Londynie, gdzie prezentował 85 instrumentów, i tamże w 1862, gdy wystawiał aż 200 instrumentów; w 1866 zdobył złoty medal w Porto. Zajmował się też z akustyką sal koncertowych oraz różnymi urządzeniami i środkami medycznymi. W 1858 założył wydawnictwo (187 tytułów), w którym ukazywały się jego pisma i materiały edukacyjne do nauki gry na saksofonie i sakshornie, a także kompozycje francuskie i belgijskie kompozytorów na te i inne instrumenty. Swe wynalazki demonstrował najczęściej osobiście lub tworzył zespoły wykonujące transkrypcje na saksofon lub kompozycje specjalnie przezeń zamawiane; w popularyzacji sakshornów w Europie i Stanach Zjednoczonych duże znaczenie miała jego współpraca z kwintetem rodziny Distin z Anglii. Wielką rolę w rozpowszechnieniu wynalazków Saxa odegrali współcześni mu kompozytorzy, głównie Kastner i Berlioz, który publikował entuzjastyczne opinie na łamach periodyku „Journal des Débats”, organizował koncerty pozwalające Saxowi na demonstrowanie nowych instrumentów, a nawet wspierał go finansowo. Kontrakt rządowy zapewnił mu we Francji pozycję niemal monopolistyczną, nie potrafił jej jednak w pełni wykorzystać, trzykrotnie doprowadzając firmę do bankructwa (1852, 1873 i 1877), w następstwie czego w 1877 zlicytowano jego kolekcję instrumentów (467 obiektów, duża ich część trafiła później do Muzeum Instrumentów Muzycznych w Brukseli), a także wyposażenie fabryki i wydawnictwo. Jako obcokrajowiec Sax spotykał się z wielką niechęcią środowiska paryskich producentów, którzy starali się go wyeliminować z rynku, blokowali wprowadzenie nowo skonstruowanych instrumentów do orkiestry Opery i przejmowali jego pracowników. Był obiektem zjadliwej kampanii prasowej i brutalnych ataków, a konkurenci wszczynali przeciw niemu liczne procesy sądowe, mające na celu unieważnienie jego patentów. Ciągnące się przed sądami spory, które inicjował niekiedy także sam Sax, doprowadziły do upadłości nie tylko drobnych paryskich wytwórców, ale i ostatecznie jego samego. Największym jego wynalazkiem pozostanie saksofon, stworzony z myślą o użyciu w orkiestrach wojskowych, opatentowany 21 III 1846 i dwukrotnie potem ulepszany (patenty 1866 i 1880). Do jego skonstruowania doprowadziły Saxa poszukiwania instrumentu o dźwięku zbliżonym do brzmienia instrumentów smyczkowych, ale posiadającego moc pozwalającą na wykorzystanie go na wolnym powietrzu, a także modyfikacje klarnetu basowego i ofiklejdy (saksofon był jeszcze przez Berlioza nazywany „Ophicleide à bec”). Spowodował on reorganizację francuskich orkiestr wojskowych, lecz w muzyce artystycznej nie znalazł w czasach Adolphe’a Saxa szerokiego zastosowania, mimo wprowadzenia go do partytury orkiestrowej już w 1844 (J. G. Kastner Le dernier roi de Judd), entuzjastycznych opinii Berlioza i wykorzystywania później przez Meyerbeera (1865) i Rossiniego (1886). Doniosłe znaczenie miały badania Saxa nad menzurą aerofonów, co umożliwiło mu tworzenie homogenicznych rodzin instrumentów, oraz nad mechaniką tłoków i wentyli. Wprowadzenie sakshornu zrewolucjonizowało brzmienie zespołów dętych, natomiast krótki żywot miała zbliżona do niego (lecz o węższej menzurze) saksotrąba (patent 1845), znana dziś jedynie z opisu Kastnera (Manuel général de musique militaire, Paryż 1848).

Literatura: P. Gilson Les géniales inventions d’Adolphe Sax, Bruksela 1939; L. Kochnitzky Adolphe Sax and his Saxophone, Nowy Jork 1949, 21964; M. Haine Adolphe Sax (1814–1894). Sa vie, son oeuvre et ses instruments de musique, Bruksela 1980; W. Horwood Adolphe Sax (1814–1894). His Life and Legacy, Baldock 1980, 2. wyd. 1983. J. Kool, Das Saxophone, Leipzig 1931/R, tłum. angielskie Baldock 1987; M. Haine, I. de Kayser Catalogue des instruments Sax au Musée instrumental de Bruxelles suivi de la liste de 400 instruments Sax conservés dans les collection publiques et privées, Bruksela 1979-1980; M. Haine Les licences de fabrication accordées par Adolphe Sax à ses concurrents, “Revue Belge de Musicologie”, 34–35 (1980–81); W. McBride The Early Saxophone in Patents 1838–1850 Compared, “The Galpin Society Journal” 35 (1982); H. Malou Adolphe Sax, sa vie, son oeuvre, ses instruments de musique, Bruksela 1980; I. de Keyser Les Sax de Bruxelles à Paris – Historique de la firme et inventions, w: La Facture instrumentale européenne: suprématies nationales et enrichissement mutuel, Paryż 1985; R. Ingham (ed.) The Cambridge Companion to the Saxophone, Cambridge, 1998; K. Ellis The Fair Sax: Women, Brass-playing and the Instrument Trade in 1860s Paris, “Journal of the Royal Musical Association” 124 (1999); D. Pituch Saksofon od A do Z, Kraków 2000; Robert S. Howe The Invention and Early Development of the Saxophone, 1840–55, “Journal of the American Musical Instrument Society” 29 (2003); I. de Keyser Adolphe Sax and the Paris Opéra, w: Brass Scholarship in Review. Proceedings of the Historic Brass Society Conference at the Cité de la Musique, Paris 1999, Hillsdale 2006; E. Mitroulia, A. Myers Adolphe Sax: Visionary or Plagiarist?, “Historic Brass Society Journal” 20 (2008); E. Mitroulia The Saxotromba: Fact or Fiction?, “Journal of the American Musical Instrument Society” 21 (2009);  A. R. Rice Making and Improving the Nineteenth-Century Saxophone, “Journal of the American Musical Instrument Society” 35 (2009); S. Cottrell The Saxophone, New Haven 2013; F. Gétreau Adolphe Sax, éditeur de musique, w: Quatre siècles d’édition musicale. Mélanges offerts à Jean Gribenski, ed. J. Élart, É. Jardin, P. Taïeb. Bruksela 2014; J.-P. Rorive Adolphe Sax: sa vie, son génie inventif, ses saxophones, une révolution musicale, Editions Gérard Klopp, 2014; Adolphe Sax, his influence and legacy: a bicentenary conference, “Revue Belge de Musicologie” 70 (2016) [zeszyt tematyczny poświęcony Saxowi]; S. Carter Berlioz, Kastner, and Sax: Writing for and about the Early Saxhorn and Saxophone, “Historic Brass Society Journal” 30 (2018); Das Saxhorn: Adolphe Sax’ Blechblasinstrumente im Kontext ihrer Zeit, ed. A. von Steiger, D. Allenbach, M. Skamletz (Musikforschung der Hochschule der Künste Bern: Romantic Brass Symposium 3.), Edition Argus 2020; D. Samól Adolphe Sax i muzyka saksofonowa XIX wieku, Kraków 2020.