Sarti, Sardi, Giuseppe, ochrzcz. 1 XII 1729 Faenza, †28 VII 1802 Berlin, włoski kompozytor. Uczył się początkowo u F.A. Vallottiego w Padwie, a następnie co najmniej od 1739 u G.B. Martiniego w Bolonii. W latach 1748–52 był organistą katedry w Faenzy, tamże w 1752 został dyrektorem teatru, w którym wystawił swoją pierwszą operę – Pompeo in Armenia. Od XII 1752 był kapelmistrzem trupy operowej P. Mingottiego, z którą pod koniec 1753 wyjechał do Kopenhagi, w latach 1755–75 (z przerwą w latach 1765–68) kapelmistrzem duńskiego dworu królewskiego, a także przez pewien czas (do 1763 i w latach 1770–75) dyrektorem włoskiego teatru operowego, w którym wystawił ponad 20 swoich oper seria. W 1765 wyjechał do Włoch po nowych śpiewaków dla opery; we Włoszech pozostał do 1767. W latach 1766–67 pełnił funkcję maestro di coro w Ospedale della Pietà w Wenecji. Z tego okresu pochodzi kilka jego oper poważnych oraz intermezzo La giardiniera brillante. W 1768 wyjechał ponownie do Kopenhagi i podjął działalność muzyczną na dworze królewskim. Zdymisjonowany w 1775 z powodu uwikłania w intrygi polityczne wrócił do Włoch. W latach 1775–79 był dyrektorem Conservatorio dell’Ospedaletto w Wenecji; w 1779 wygrał konkurs na objęcie posady kapelmistrza katedry w Mediolanie (napisał 8-głosową mszę ku czci Najświętszej Marii Panny, patronki katedry) i umocnił swoją pozycję wśród znanych włoskich kompozytorów, a jego opery stały się w następnych latach popularne w całej Europie (m.in. Giulio Sabino i Fra i due litiganti il terzo gode). W 1784 wyjechał do Petersburga na zaproszenie Katarzyny II dla objęcia stanowiska kapelmistrza kapeli carskiej po G. Paisiellu. Po drodze zatrzymał się w Wiedniu, gdzie poznał W.A. Mozarta, który fragment (temat z arii Come un agnello) wystawionej wówczas w Wiedniu opery Fra i due litiganti il terzo gode zacytował później w finale Don Giovanniego. Sarti nie docenił kwartetów Mozarta KV 421 i KV 465, dedykowane J. Haydnowi, i w swoim Esame acustico… wytknął mu liczne „barbaryzmy”.
Sarti przebywał w Rosji do 1801. Pod jego kierownictwem opera włoska w Petersburgu wydatnie podniosła poziom artystyczny. Dużym uznaniem cieszyła się opera komiczna Sartiego I finti eredi oraz seria Armida e Rinaldo, jednak już w 1786 kompozytor przeniesiony został na służbę do G. Potiomkina i prowadził jego kapelę w Priczernomoriu. W tym czasie pisał opery zarówno do tekstów włoskich jak i francuskich, niemieckich oraz rosyjskich. Współpracował z W. Paszkiewiczem i C. Canobbim, komponując muzykę do dramatu Naczalnoje uprawlenije Olega do tekstu Katarzyny II; petersburska premiera w 1790 stała się wydarzeniem sezonu. Dla carskiego chóru Sarti napisał kilka oratoriów oraz Te Deum, upamiętniające zdobycie w 1788 twierdzy Oczaków przez wojska rosyjskie pod dowództwem G. Potiomkina w wojnie z Turcją, i requiem pamięci króla Ludwika XVI. W 1791 zaplątany w kolejną intrygę Sarti odsunięty został od życia dworskiego; wyjechał wówczas na Ukrainę do dóbr Potiomkina w Jekatierynosławiu, gdzie założył renomowaną szkołę śpiewu. W 1793 ponownie zaakceptowany przez carycę został dyrektorem konserwatorium w Petersburgu. Działalność pedagogiczna, w ramach której usiłował przeszczepić na grunt rosyjski model edukacji stosowany we Włoszech, prowadził do końca swojego pobytu w Rosji. W tym czasie wynalazł też aparat do obliczania częstotliwości dźwięku, a w 1796 wprowadził standaryzację tonu odniesienia w orkiestrze na poziomie a1 o częstotliwości 436 Hz (tzw. petersburski kamerton). W 1801 podjął podróż powrotną do Włoch. Przerwał ją w Berlinie (odwiedził córkę, żonę dworskiego kapelmistrza N. Mussiniego), gdzie zmarł nagle i pochowany został w kościele św. Jadwigi. Do licznych uczniów Sartiego należał m.in. L. Cherubini.
Sarti należał do najwybitniejszych twórców operowych pokolenia bezpośrednio poprzedzającego okres działalności W.A. Mozarta. Cieszył się uznaniem w wielu krajach, przede wszystkim we Włoszech, Austrii (zarówno w Wiedniu jak i w Esterházie, gdzie z inicjatywy J. Haydna wystawiono 6 jego oper), Danii oraz Rosji, a jego dzieła osiągały rekordową, jak na 2. poł. XVIII w., liczbę inscenizacji w całej Europie (Medonte ponad 30, Giulio Sabino ponad 20). Szczególne miejsce przypada w dorobku scenicznym Sartiego operom buffa (dla których używał określenia dramma giocoso, sugerując przynajmniej częściowe odejście od tradycji commedia dell’arte) – Fra i due litiganti il terzo gode (do 1790 wystawione ponad 60 razy w Wiedniu) i Le gelosie villane. Działając w różnych kręgach kulturowych i językowych Europy Sarti przyczynił się do rozpropagowania włoskiej opery seria i buffa. Otwarty na innowacje w muzyce operowej zagranicznych ośrodków, sięgał jednocześnie m.in. do rozwiązań Ch.W. Glucka, np. w napisanej dla teatru w Parmie operze Alessandro e Timoteo. Pod wpływem panującej na dworze w Petersburgu mody na muzykę francuską zwiększył udział chóru (niekiedy powiązanego z baletem) w dramaturgii dzieła. W porównaniu ze stereotypem formalnym ówczesnej opery włoskiej wzrosła w operach Sartiego także ilość ansambli: kwartetów (np. w II akcie Fra i due litiganti il terzo gode), kwintetów (w II akcie I finti eredi), a nawet sekstetów, często też kompozytor rozpoczynał operę od sceny zespołowej (np. w Mitridate a Sinope). Zarówno ansamble, chóry, jak i muzyka czysto instrumentalna uwypuklają element widowiskowy opery (sceny balowe, burza, wybuch wulkanu, katastrofa morska, zjawiska nadprzyrodzone, sceny rytualne itp.), na który z biegiem czasu Sarti kładł coraz większy nacisk (np. w II akcie opery Nitteti kontrapunktujący sekstet, podkreślający grozę burzy lub w Vologeso muzyka instrumentalna, obrazująca scenę bitewną). Do niektórych oper, np. Castore e Polluce, Alessandro e Timoteo), wprowadził także sceny baletowe.
Typową dla opery włoskiej dominację arii zastąpiło w późniejszych operach Sartiego płynne następstwo recytatywów, ariosa (albo zwięzłej cavatiny), partii zespołowej lub chóru. Monotonię arii kompozytor przełamywał niekiedy wtrąceniami partii innej postaci scenicznej. Powtórzenia w ariach da capo al segno często poddawane były modyfikacjom. Dało to w efekcie 2- i 4-cz. formę przekomponowaną lub rondową ze zmianami tempa w epizodach, podkreślającymi zmiany
nastroju tekstu słownego. W operach seria Sarti obok typowo włoskich arii o charakterze brawurowym czy bogatej ornamentyce wprowadzał także nasyconą liryzmem deklamację. Dla celów ekspresyjnych wykorzystywał środki modalne, tonalne i harmoniczne, a szczególnie chromatykę. Do najciekawszych przedsięwzięć artystycznych Sartiego należy Naczalnoje uprawlenije Olega, opera stworzona na wzór dramatu starogreckiego. W uwerturze, antraktach i partiach chóralnych nawiązuje ona do rosyjskiej muzyki ludowej, zapowiadając tym samym wraz z podejmowaną tematyką rozwój rosyjskiej opery narodowej.
W muzyce religijnej Sarti łączył kontrapunktowy styl kościelny ze środkami muzycznymi opery. Na przykład we wczesnym oratorium La sconfitta de’ Cananei (do anonimowego tekstu w stylu Metastasia) silniej rozwinięty został pierwiastek dramatyczny, niż narracyjny. Funkcję opisowego komentarza przejmuje natomiast często orkiestra w długich wstępach do części wokalnych. Missa solemnis Es-dur uwzględnia mediolańską tradycję śpiewu ambrozjańskiego, którego liczne fragmenty Sarti wplatał w struktury polifoniczne (poddając je regularnemu metrum) lub łączył z nimi naprzemiennie według zasady responsorium.
Zupełnie inny charakter mają oratoria pisane przez Sartiego na rosyjskie uroczystości państwowe, najczęściej plenerowe. Utwory te, inspirowane rosyjską muzyką ludową i cerkiewną, przeznaczone były na duże, podwójne chóry i orkiestrę, w skład której wchodziły m.in. rosyjskie rogi i dzwony. Do specjalnych środków, podkreślających podniosły nastrój należały w tych utworach efekty echa oraz kanonady armatnie.
Literatura: G. Pasolini-Zanelli G. Sarti, Faenza 1883; C. Thrane Sarti in Kopenhagen, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” III, 1901/02; C. Rivalta G. Sarti. Musicista faentino del secolo XVIII, Faenza 1928; A G. Sarti nel secondo centenario di sua nascita, red. F. Samory, Faenza 1929; D. Lehmann Zwischen Sarti und Rasumowski. Mozart im russischen Musikleben des 18. Jahrhundert, „Acta Mozartiana” II, 1955; L. Migliavacca G. Sarti. Un operista maestro di cappella, „Rivista internazionale di musica sacra” I, 1980; G. Sarti, Faenza 1983; G. Sarti musicista del ’700. Una mostra documentaria, Palazzo Milzetti, Faenza 12–30 Nov. 1983, katalog wystawy, Faenza 1983; J. Rice Sarti’s „Giulio Sabino”, Haydn’s „Armida”, and the Arrival of Opera Seria at Eszterháza, „The Haydn Yearbook” 1984; G. Sarti. Musicista faentino, materiały międzynarodowego kongresu w Faenzy 25–27 XI 1983, red. M. Baroni i M.G. Tavoni, Modena 1986; S. Mamy L’oeuvre de G. Sarti conservée à Paris, „Revue de Musicologie”LXXIII, 1987; M. Mila Sarti contra Mozart, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXI, 1987.
Kompozycje:
Sceniczne:
Il re pastore, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Pesaro 1752 lub Wenecja 1753, n. wersja wyst. 1771
Antigono, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1754, 2. wersja wyst. Werona 1765
Ciro riconosciuto, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1754
Demofoonte, opera seria, libr. P. Metastasio wyst. Kopenhaga 1755, 2. wersja wyst. 1771, 3. wersja wyst. Rzym 1782
Achille in Sciro, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1759, n. wersja wyst. Florencja 1779
Artaserse, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1760
Issipile, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1761
Nitteti, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1761, 2. wersja wyst. Wenecja 1765
Alessandro nell’Indie, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1761, 2. wersja wyst. Padwa 1766, n. wersja wyst. Palermo 1787
Semiramide, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1762, 2. wersja wyst. Wenecja 1768
Didone abbandonata, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1762, 2. wersja wyst. Padwa 1782
Ipermestra, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Rzym 1766
La clemenza di Tito, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Padwa 1771
Adriano in Siria, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Rzym 1778
Olimpiade, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Florencja 1778, 2. wersja wyst. Rzym 1783
Siroe, opera seria, libr. P. Metastasio, wyst. Turyn 1779
Vologeso, opera seria, libr. A. Zeno wg Lucio Vero, wyst. Kopenhaga 1754, 2. wersja wyst. Wenecja 1765
Andromaca, opera seria, libr. A. Zeno, wyst. Kopenhaga 1760
Narciso, opera seria, libr. A. Zeno, wyst. Kopenhaga 1763
Medonte, re di Epiro, opera seria, libr. G. De Gamerra, wyst. Florencja 1777
Erifile, opera seria, libr. G. De Gamerra, wyst. Pawia 1783, n. wersja pt. Cleomene, wyst. Bolonia 1788
Idalide, opera seria, libr. F. Moretti, wyst. Mediolan 1783
Castore e Pollute, opera seria, libr F. Moretti wg P.-J. Bernarda, wyst. Petersburg 1786
Andromeda, opera seria, libr. F. Moretti, wyst. Petersburg 1798
Enea nel Lazio, opera seria, libr. F. Moretti, wyst. Petersburg 1799
Pompeo in Armenia, opera seria, libr. B. Vitturi (?), wyst. Faenza 1752
Sesostri, opera seria, libr. P. Pariati, wyst. Kopenhaga 1755
Anagilda, opera seria, libr. G. Gigli, wyst. Kopenhaga 1758
Armida abbandonata, opera seria, libr. L. de Villati, wyst. Kopenhaga 1759, n. wersja pt. Armida e Rinaldo, libr. M. Coltellini, wyst. Petersburg 1786
Filindo, opera seria, libr. P. d’Averara, wyst. Kopenhaga 1760
La figlia ricuperata, opera seria, libr. P.A. Timido, wyst. Kopenhaga 1762
Cesare in Egitto, opera seria, libr. G.F. Bussani, wyst. Kopenhaga 1763
Il gran Tamerlano, opera seria, libr. A. Piovene, wyst. Kopenhaga 1764
Il naufragio di Cipro, opera seria, libr. P.A. Zani, wyst. Kopenhaga 1764
Farnace, opera seria, libr. A.M. Lucchini, wyst. Wenecja 1776
Scipione, opera seria, libr. E. Giunti, wyst. Mestre 1778
Mitridate a Sinope, opera seria, wyst. Florencja 1779
Giulio Sabino, opera seria, libr. P. Giovannini wg Epponiny, wyst. Wenecja 1781
Alessandro e Timoteo, opera seria, libr. G. della Torre di Rezzonico, wyst. Parma 1782
Il trionfo della pace, opera seria, libr. C. Olivieri, wyst. Mantua 1783
Naczalnoje uprawlenije Olega, opera seria, libr. Katarzyna II, z W. Paszkiewiczem i C. Canobbiem, wyst. Petersburg 1790
La famille indienne en Angleterre, opera seria, libr. markiz di Castelnau wg A. von Kotzebuego, wyst. Petersburg 1799
La giardiniera brillante, intermezzo, wyst. Rzym 1768
La double méprise ou Carlile et Fany, opera komiczna, libr. Deschamps, wyst. Kopenhaga 1769
Le bal, opera komiczna, libr. Deschamps, wyst. Kopenhaga 1770
Le gelosie villane (Il feudatorio), opera komiczna, libr. T. Grandi, wyst. Wenecja 1776, 2. wersja wyst. Petersburg 1785
Il militare bizzarro, opera komiczna, libr. T. Grandi, wyst. Wenecja 1777
I contrattempi, opera komiczna, libr. N. Porta, wyst. Wenecja 1778
Fra i due litiganti il terzo gode, opera komiczna, libr. C. Goldoni wg Le nozze, wyst. Mediolan 1782, pt. I pretendenti delusi, wyst. Wenecja 1782, pt. Im Trüben ist gut fischen, wyst. Hamburg 1785, pt. Le nozze di Dorina, wyst. Neapol 1784, pt. I rivali delusi, wyst. Londyn 1784, pt. Les noces de Dorine ou Hélène et Francisque, wyst. Paryż ok. 1789
I finti eredi, opera komiczna, libr. G. Bertati wg Il villano geloso, wyst. Petersburg 1785
Astrea placata, feste teatrali, libr. P. Metastasio, wyst. Kopenhaga 1760
Il tempio d’eternità, feste teatrali, libr. P Metastasio, wyst. Kopenhaga 1771
L’asile de l’amour, kantata dramatyczna, libr. Deschamps wg P. Metastasia, wyst. Kopenhaga 1769
Soliman den Anden, singspiel, libr. Ch.D. Biehl wg Ch.S. Favarta, wyst. Kopenhaga 1770
Tronfølgen i Sidon (‘sukcesja tronu w Sydonie’), singspiel, libr. N.K. Bredal wg Il re pastore P. Metastasia, wyst. Kopenhaga 1771
Deucalion og Pyrrha, singspiel, libr. C.A. Thielo i N.K. Bredal wg G.-F. Poullaina de Saint-Foix, wyst. Kopenhaga 1772
Aglae eller Støtten (‘Aglae albo kolumna;), singspiel, libr. C. Fasting i A.G. Carstens wg L. Poinsineta de Sivry, wyst. Kopenhaga 1774
Kierlighedsbrevene (‘listy miłosne’), singspiel, libr. Ch.D. Biehl wg Boissy, wyst. Kopenhaga 1775
Les amours de Flore et de Zéphire, balet, libr. P. Chevalier, wyst. Gatczina 1800
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
La sconfitta de’ Cananei, oratorium na 4 głosy solowe, 2 chóry i orkiestrę, wyk. Rzym 1766
Joseph a fratribus recognitus, oratorium, na głosy solowe, 2 chóry i orkiestrę, wyk. Wenecja 1789
5 oratoriów do tekstów w jęz. rosyjskim (2zag.), m.in. Sława w wysznich Bogu (Gloria in excelsis) na 2 chóry, 2 orkiestry, rosyjskie rogi, dzwony, wystrzały armatnie i sztuczne ognie, skomponowane dla uczczenia pokoju w Jassach, 1792
6 kantat świeckich na chór a cappella lub na głosy solowe, chór i orkiestrę, m.in. Il genio della Russia na 5 głosów solowych, chór i orkiestrę, tekst F. Moretti, skomponowana na uroczystości koronacyjne cara Pawła I, 1797
canzony
religijne:
7 mszy, m.in. Missa solemnis Es-dur na chór, orkiestrę i organy, 1779 i msza 8-głosowa a cappella ku czci Najświętszej Marii Panny, 1779
5 requiem, m.in. pamięci Ludwika XVI, na 4 głosy solowe, chór, orkiestrę, i organy, 1793
części mszalne, motety, psalmy, lamentacje, hymny, antyfony
5 Miserere
Dies irae
7 Te Deum, m.in. D-dur do tekstu w języku rosyjskim (Tiebie Boga chwalim) na 2 chóry, orkiestrę, rosyjskie rogi, dzwony i wystrzały armatnie, skomponowane na okoliczność zdobycia twierdzy Oczaków, 1788
muzyka do liturgii prawosławnych na 2 chóry a cappella
Instrumentalne:
symfonie
sonaty, m.in.:
3 sonaty na klawesyn i skrzypce/flet, Amsterdam ok. 1765
3 sonaty na klawesyn, Londyn 1768/69
6 sonat na flet i b.c., Paryż 1782
Giulio Sabino ed Epponina, sonata caratteristica E-dur op. 1, na skrzypce i klawesyn/fortepian, Wiedeń 1785
Intreccio di diverse idee d’opere favorite ossia Sonata Es-dur op. 2, na skrzypce i klawesyn, Wiedeń 1787 (?)
6 Sonat op. 3, na skrzypce i klawesyn/fortepian, Wiedeń 1786
6 Sonat op. 4, na skrzypce i klawesyn/fortepian, Wiedeń 1788
Prace
Trattato del basso generale, rkp.
Regole, rkp.
Eclairissement sur la musique composée pour Oleg, przedmowa do wyd. opery Naczalnoje uprawlenije Olega, Petersburg 1790, wyd. też w: G. Pasolini-Zanelli G. Sarti, Faenza 1883
Esame acustico fatto sopra due frammenti di Mozart, streszczenie w „Allgemeine Musikalische Zeitung” XXXIV, 1832