Russolo, Luigi

Russolo Luigi, *30 IV 1885 Portogruaro (Wenecja), †6 II 1947 Certo di Laveno (Varese), włoski artysta malarz, konstruktor instrumentów i kompozytor. Dołączył do grupy futurystów włoskich początkowo jako malarz. Inspirowany manifestami artystycznymi F.B. Pratelli, napisał w 1913 bardziej radykalny manifest L’arte dei rumori, w którym nakreślił swą wizję sztuki hałasów i orkiestry złożonej z instrumentów będących źródłem takich brzmień. W latach 1913–31 wcielał w życie swoje idee, konstruując przy pomocy swego asystenta U. Piattiego nowe instrumenty, tzw. „intonarumori”, czyli „intonatory hałasów”, i organizował koncerty, na których prezentował ich możliwości brzmieniowe. Działały one na zasadzie katarynki lub pozytywki; wykonawca, aby uzyskać hałas (zapisany przy pomocy specjalnych grafów) kręcił korbką lub przyciskał guzik elektryczny. Mechanizm instrumentu umieszczony był w pomalowanym pudle z tubą. Russolo skonstruował 27 instrumentów, których nazwy określają rodzaj wytwarzanych hałasów, m.in. scoppiatore („wybuchacz”), crepitatore („trzeszczacz”), rombatore („warkotacz”), stropicciatore („pocieracz”), frusciatore („szeleszczacz”), ululatore („wyjec”), sibilatore („świstacz”), ronzatore („brzęczacz”), gracidatore („rechotacz”), gorgogliatore („bulgotacz”). Pierwszy z instrumentów (scoppiatore) zaprezentował w 1913 w Modenie, a już rok później czternaście następnych w Mediolanie. Kolejne koncerty odbyły się w Genui, Londynie, Dublinie, Wiedniu, Moskwie i Berlinie. Wszystkie intonarumori przedstawił w 1921 na koncercie w Paryżu, z udziałem swego brata Antonia oraz N. Fioridy przed znakomitą publicznością, wśród której znaleźli się m.in. M. Ravel, I. Strawiński, S. Diagilew i P. Mondrian.

W latach 20. Russolo skonstruował dwa instrumenty innego rodzaju, służące jednak również do wytwarzania niekonwencjonalnych brzmień: arco enarmonico (łuk enharmoniczny) i rumorarmonio, zwany też russolofono i piano enarmonico, będący instrumentem klawiszowym. Brzmienie tego ostatniego wykorzystane zostało przez E. Varèse’a (koncert w Paryżu 1929) i jako warstwa dźwiękowa do filmów niemych. Russolo był twórcą muzyki do filmów futurystycznych Futuristi a Parigi, Montparnasse, La marche des machines. Po 1931 porzucił działalność muzyczną, interesował się okultyzmem, jogą, filozofią, a później poświęcił się malarstwu. W latach 1927–32 Russolo żył we Francji (Paryż, Montrouge), od 1932 do 1934 w Hiszpanii (Tarragona), po czym powrócił do Włoch i osiadł w Cerro di Laveno nad Lago Maggiore.

Trudno ocenić dziś walory brzmieniowe instrumentów Russola i utwory komponowane przy ich użyciu, gdyż niemal wszystkie źródła zaginęły (w tym też filmy futurystyczne). Z pewnością jednak awangardowy ruch futurystów miał inspirujące znaczenie dla następnych pokoleń muzyków poszukujących nowych brzmień i nowego instrumentarium.

Literatura: P. Mondrian De „bruiteurs futuristes italiens”en het nieuwe in de muziek, „De stijl” 1921 nr 8–9, tłum. francuskie Les manifestations du néoplasticisme dans la musique et les bruiteurs futuristes italiens, w: La vie des lettres et des arts, 1922; F. Casavola Luigi Russolo, „Teatro” 1927 nr 3; M. Zanovello Russolo Russolo. L’uomo, l’artista, Mediolan 1958; G.E Maffina Luigi Russolo e l’arte dei rumori, Turyn 1978; B. Brown The Noise Instruments of Luigi Russolo, „Perspectives of New Music” XX, 1981/82; G.E Maffina Russolo et Paris. Episodes musicaux futuristes, „Revue internationale de musique française” 1985 nr 18; H. Davies L’univers sonore, les instruments et la musique de Luigi Russolo, w: Vitalité et contradictions de l’avant-garde. Italie-France 1909–1924, red. S. Briosi i H. Hillenaar, Paryż 1988, tłum. angielskie „Resonance” 1994 nr 2.