Rubinstein, Nikołaj

Rubinstein, Rubinsztejn, Nikołaj Grigorjewicz, *14 (2) VI 1835 Moskwa, †23 III 1881 Paryż, rosyjski pianista, dyrygent, kompozytor, pedagog i działacz muzyczny, brat Antona. Mając 4 lata, rozpoczął naukę gry na fortepianie pod kierunkiem matki; w latach 1844–46 kształcił się w Berlinie u Th. Kullaka (fortepian) i S. Dehna (teoria kompozycji). Po powrocie do Moskwy uczył się gry fortepianowej u A. Villoinga, z którym jako „cudowne dziecko” odbył w latach 1846–47 tournée po Rosji. Za namową brata podjął też studia prawnicze na uniwersytecie w Moskwie (dyplom 1855), następnie rozwinął wielostronną działalność muzyczną, związaną głównie z Moskwą. Wznowił występy jako pianista, zorganizował moskiewski oddział Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, którym kierował od 1860 do 1881, doprowadzając do powstania kolejnych oddziałów w Kijowie, Charkowie (1863) i Saratowie (1865). Powołał do życia tzw. sezony koncertowe w Moskwie, dając się poznać jako wybitny dyrygent, wprowadzający na estradę dzieła klasyki europejskiej — od Bacha do Wagnera — i utwory kompozytorów rosyjskich. Zasłużył się zwłaszcza jako propagator muzyki Czajkowskiego, dokonując prawykonań wielu jego utworów (symfonie I–IV, I Suita d-moll na orkiestrę, poemat symfoniczny Fatum, uwertura-fantazja Romeo i Julia, fantazje symfoniczne Francesca da Rimini i Burza, Kaprys włoski na orkiestrę, II Koncert fortepianowy G-dur i in.). W 1863 zorganizował klasy muzyczne przy moskiewskim oddziale Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, które w 1866 przekształcił w Moskiewskie Konserwatorium, obejmując stanowisko dyrektora i profesora klasy fortepianu. Dzięki jego kierownictwu (1866–81) i powołanym przez niego pedagogom (P. Czajkowski, F. Laub, J. Hřímalý, A. Dubuque, G. Laroche i in.) uczelnia ta stała się wkrótce przodującym ośrodkiem kształcenia muzycznego w Rosji. Uczniami Nikołaja Rubinsteina byli m.in. S. Taniejew, A. Siloti, E. Sauer, H. Pachulski.

Jako organizator życia muzycznego w Rosji Nikołaj Rubinstein kroczył śladami swego starszego brata, z którym konsultował powołanie Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego w Moskwie i jego oddziałów regionalnych. Ustępował mu jako kompozytor, nie przykładając większej wagi do swego skromnego dorobku twórczego z gatunku „morceau de salon”; natomiast dotrzymywał mu kroku jako pianista. Dokonywano często porównań występów braci Rubinsteinów, których sztuka wykonawcza była krańcowo różna. Nikołaj Rubinstein pozbawiony był owej żywiołowej, kreatywnej siły stanowiącej o niepowtarzalności wykonań Antona Rubinsteina; interpretacje Nikołaja Rubinsteina były analitycznie przygotowane, zobiektywizowane, nieskazitelne pod względem technicznym i pozbawione usterek, które trafiały się jego bratu. Koncerty z orkiestrą, jak wspominał w swych Pamiętnikach Paderewski, Nikołaj Rubinstein wykonywał „wspaniale, majestatycznie, po akademicku dokładnie”, dysponując przy tym „wyjątkowo pięknym uderzeniem, może dzięki zadziwiająco grubym palcom”. W rozległym repertuarze Nikołaja Rubinsteina szczególne miejsce zajmowała muzyka Beethovena, Chopina, Schumanna i Liszta oraz utwory kompozytorów rosyjskich, wykonywane nierzadko po raz pierwszy (Isłamej Bałakiriewa, utwory Czajkowskiego i in). Jego kariera pianistyczna miała jednak skromniejszy zasięg; występował głównie w Rosji, dzieląc czas na intensywną działalność dyrygencką (ponad 250 koncertów symfonicznych w samej Moskwie) i pracę pedagogiczną. W 1873 koncertował w Warszawie; dochód z 3 występów (17 II, 10 i 26 III) przeznaczył na rzecz rodziny S. Moniuszki i ufundowanie jego tablicy nagrobkowej. W 1875 występował tu ponownie, zyskując u krytyków warszawskich niezmiennie wysoką ocenę, w przeciwieństwie do przyjmowanych z rezerwą występów jego sławnego brata. Zasługi Nikołaja Rubinsteina dla muzyki rosyjskiej nie zostały zapomniane; wyrazem hołdu stały się dedykowane mu doroczne koncerty w Moskwie oraz Trio fortepianowe a-moll Czajkowskiego poświęcone „pamięci wielkiego artysty”.

Literatura: C. Drinker Bowen Free Artist. The Story of Anton and Nicholas Rubienstein, Nowy Jork 1939; O. Bennigsen The Brothers Rubinstein and their Circle, „The Musical Quarterly” XXV, 1939; A. Sołowcow Nikołaj Rubinstein, Moskwa 1946; A. Aleksiejew Nikołaj Grigorjewicz Rubinstein, „Sowietskaja Muzyka” 1946 nr 11; M. Bałakiriew. Pieriepiska s N.G. Rubinsteinem i M.P. Bielajewym, wyd. W.A. Kisielow, Moskwa 1956; Ł. Korabielnikowa Stroitiel muzykalnoj Moskwy, „Sowietskaja Muzyka” 1960 nr 6; L. Barenbojm Nikołaj Grigorjewicz Rubinstein. Istorija żyzni i diejatielnosti, Moskwa 1982.