Logotypy UE

Rubinstein, Anton

Biogram i literatura

Rubinstein, Rubinsztejn, Anton Grigorjewicz, *28 (16) XI 1829 Wychwatyniec (koło Rybnicy, obecnie Mołdawia), † 20 (8) XI 1894 Peterhof (koło Petersburga), rosyjski pianista, kompozytor, dyrygent, pedagog i działacz muzyczny. Po 1832 rodzina Rubinsteina przeniosła się do Moskwy, gdzie Rubinstein od 6. roku życia uczył się gry na fortepianie pod kierownictwem matki, Kalerii Rubinstein, biegłej pianistki, a w latach 1837–43 u A. Villoinga (1804–78), ucznia J. Fielda. Debiutował w 1839, po kilku występach w Moskwie wyruszył jako „cudowne dziecko” pod opieką swego profesora na tournées po krajach europejskich (X 1840–II 1843). Występował wielokrotnie w Paryżu (w Salle Pleyel i na koncertach prywatnych), Holandii, Niemczech (m.in. w Gewandhaus w Lipsku), Anglii, Szwecji i Norwegii oraz w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie i Warszawie, gdzie w II 1843 dał 4 recitale. Ich programy zawierały utwory J.S. Bacha (Fantazja chromatyczna i fuga d-mol), W.A. Mozarta, L. van Beethovena, F. Mendelssohna, A. von Henselta, H. Herza, F. Kalkbrennera, S. Thalberga (3 fantazje), F. Chopina (mazurki), F. Liszta (etiudy i transkrypcje pieśni Schuberta) oraz etiudę Ondine op. 1 Rubinsteina. Najważniejszym etapem tej podróży był paromiesięczny pobyt w Paryżu; Rubinstein miał tu możność formowania podstaw swojej planistyki w zetknięciu z największymi wykonawcami tej epoki, a zwłaszcza ze sztuką wyk. G. Rubiniego, Liszta i Chopina, któremu 8 XII 1841 złożył wizytę. Jednocześnie on sam budził powszechne zainteresowanie; występy „fenomenalnego pianisty” w Wiedniu zwróciły uwagę C. Wieck; na koncercie Rubinsteina w sali Pleyela (23 III 1841) recenzenci paryscy odnotowali obecność m.in. Chopina, Liszta, F. Kalkbrennera, J.B. Cramera i E. Wolffa; na estradę w Londynie wprowadził go i przedstawił Mendelssohn. We Wrocławiu niespełna 14-letni pianista rywalizował z Lisztem, dając tego samego dnia (21 I 1843) recital, który przyciągnął rzeszę słuchaczy, a w ocenie porównawczej zyskał uznanie u miejscowych recenzentów („Breslauer Figaro” z 23 I 1843).

Powróciwszy do kraju, Rubinstein koncertował kilkakrotnie w Moskwie i Petersburgu, skąd przez Warszawę, gdzie wystąpił w X 1844 z bratem, 9-letnim Nikołajem, udał się w towarzystwie matki na dalsze studia do Berlina. Za radą Mendelssohna i Meyerbeera podjął naukę teorii kompozycji u S. Dehna, jednak wkrótce ją przerwał i jako autodydakta poświęcił się całkowicie komponowaniu (pieśni i utwory fortepianowe). Od 16. roku życia prowadził życie samodzielne; za granicą (Berlin, Wiedeń 1844–47) i w kraju (Petersburg 1848–52) utrzymywał się z lekcji muzyki i coraz rzadszych koncertów. W 1846 wystąpił z C. Wieck w Wiedniu, 1847 koncertował na Węgrzech i w Bratysławie, w latach 1848–52 występował głównie w Petersburgu i Moskwie. Trudną sytuację materialną Rubinsteina zmieniła wielka księżna Helena Pawłowna, powierzając mu latem 1852 stanowisko nadwornego akompaniatora i zapewniając wpływowe poparcie dla jego zamierzeń artystycznych.

Dorobek kompozytorski Rubinsteina z lat 1848–54 obejmuje 4 opery, 3 symfonie (nr 2 „Ocean” w wersji 4-częściowej, wyk. 1852), 5 koncertów fortepianowych (3 pierwsze nienumerowane) i utwory solowe, kilkadziesiąt pieśni, głównie do słów poetów rosyjskich, utwory kameralne (2 tria fortepianowe, 3 kwartety smyczkowe, sonata wiolonczelowa i skrzypcowa). W tym czasie ograniczył działalność koncertową – pomijając wyjazd w 1850 do Moskwy, Charkowa i Odessy – do niezbyt licznych występów na estradach petersburskich. Brał udział w koncertach uniwersyteckich jako pianista i dyrygent, akompaniował m.in. H. Vieuxtemps (1848), pod którego batutą wykonał w następnych latach swoje koncerty fortepianowe: C-dur (1849) i F-dur op. 35 (1852), koncertował także z P. Viardot-Garcíą (1853). Występował ponadto na koncertach Petersburskiego Towarzystwa Filharmonicznego i dyrygował premierowymi spektaklami swoich oper w Teatrze Wielkim (Kulikowskaja bitwa, 1852) i Aleksandryjskim (Fomka-duraczok, 1853).

W 1atach 1854–58 Rubinstein przebywał za granicą. Koncertował w Niemczech, a także Brukseli, Wiedniu, Paryżu, Nicei, Londynie, Pradze, Budapeszcie jako dyrygent, solista i kameralista, wykonując głównie swoje utwory, m.in. II i III Symfonię, II i III Koncert fortepianowy, Oktet op. 9, tria fortepianowe i utwory solowe. Wielokrotnie był gościem F. Liszta w Weimarze; uczestniczył w koncertach w willi Altenburg i Hoftheater, gdzie w 1854 Liszt wystawił operę Rubinsteina Die sibirischen Jäger i dyrygował zamówioną u niego uwerturą (Torżestwiennaja uwiertiura), a w 1858 wykonał oratorium Das verlorene Paradies. Potwierdzona korespondencją zażyła w tym czasie przyjaźń z Lisztem (wspólne podróże do Brukseli i Rotterdamu, wspólne muzykowanie, wzajemny podziw dla kunsztu pianistycznego) nie wpłynęła znacząco na zbliżenie ich stanowisk estetycznych. Różnili się w poglądach na twórczość szkoły nowoniemieckiej i muzykę H. Berlioza, którego koncerty w Weimarze, a także fetowanie tego kompozytora w willi Altenburg, stały się powodem nagłego wyjazdu Rubinsteina do Berlina (18 II 1855) i ochłodzenia późniejszych stosunków. Jedynym widomym znakiem wpływu Liszta na Rubinsteina było przekonanie go do wyrażania swoich poglądów piórem i wyręczania w tym zakresie „miernych krytyków” (list z 3 IV 1855). Odpowiadając na to wezwanie, Rubinstein opublikował brzemienny w skutki artykuł Die Componisten Russlands w wiedeńskim czasopiśmie „Blätter für Musik, Theater und Kunst”, w którym krytycznie odniósł się m.in. do żywej wówczas idei rosyjskiej opery narodowej i dzieł scenicznych M. Glinki. Mając w pamięci niepowodzenie własnych oper o tematyce narodowej uznał, że gatunek ten – w przeciwieństwie do liryki wokalnej –  nie powinien nawiązywać do odczuć i nastrojów rosyjskiego folkloru, lecz wyrażać „namiętności ogólnoludzkie” i wartości uniwersalne. Wystąpienie to, które sam później uznał za niefortunne, stało się zarzewiem długoletniego konfliktu ze środowiskiem muzyków rosyjskich skupionych wokół Glinki i kompozytorów Potężnej Gromadki. Kolejny spór i ostre repliki prasowe wywołał programowy artykuł Rubinsteina O muzykie w Rossii, uzasadniający konieczność profesjonalizacji rosyjskiego życia muzycznego i organizacji szkolnictwa muzycznego na wzór zachodnioeuropejski, co zdaniem oponentów (m.in. A. Sierowa i W. Stasowa) stanowiło zagrożenie dla tożsamości kultury narodowej. Mimo to działania reformatorskie Rubinsteina w Petersburgu doprowadziły do powstania Akademii Śpiewaczej (1858), Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego (1859) i pierwszego na terenie Rosji konserwatorium (1862), które zorganizował według własnego projektu z 1852 i do 1867 był jego pierwszym dyrektorem. Jako profesorów zaangażował m.in. H. Wieniawskiego, A. Dreyschocka i T. Leszetyckiego; jednym z pierwszych dyplomantów był jego uczeń, P. Czajkowski (1865).

W działalności dyrygenckiej (ponad 90 koncertów w Petersburgu w latach 1859–67) nie kierował się wyłącznie swoimi upodobaniami estetycznymi. Obok kompozytorów podziwianych (Beethoven, Schumann) prezentował po raz pierwszy w Rosji twórczość, do której odnosił się z rezerwą (Liszt) lub żywił wyraźną niechęć (Berlioz, Wagner). Wprowadzał też na estradę utwory swoich zdecydowanych przeciwników ideowych (A. Sierowa, C. Cui, M. Musorgskiego, M. Bałakiriewa) oraz kompozycje M. Glinki (ok. 40 wykonań), A. Dargomyżskiego, A. Wierstowskiego i P. Czajkowskiego. Intensywna działalność organizacyjna, pedagiczna i dyrygencka Rubinsteina, rozwijana w tych latach kosztem kariery pianistycznej, nie osłabiła wszakże jego aktywności twórczej; powstały kolejne opery Die Kinder der Heide i Feramors, poemat symfoniczny Faust, I Koncert wiolonczelowy a-moll, IV Koncert fortepianowy d-moll, Kwintet smyczkowy F-dur, Kwartet fortepianowy C-dur, utwory fortepianowe, pieśni solowe i chóralne.

W IX 1867 Rubinstein ustąpił z kierowniczych stanowisk w Rosyjskim Towarzystwie Muzycznym i konserwatorium w Petersburgu i poświęcił się działalności koncertowej, znacznie poszerzając swój repertuar fortepianowy o utwory innych kompozytorów. W latach 1867–86 odbył tournées po Rosji, krajach europejskich i Stanach Zjednoczonych (IX 1872–V 1873 z H. Wieniawskim). Występował też w Polsce (Poznań 1868, Warszawa 1869, Lwów 1879); w 1880 dał 3 koncerty w salach redutowych warszawskiego Teatru Wielkiego, w 1885 występował w Warszawie dwukrotnie, przeznaczając dochód z drugiego koncertu na rzecz Instytutu Muzycznego.

W 1872 zainicjował w Nowym Jorku cykl koncertów historycznych, ukazujących w serii 7 recitali historię muzyki fortepianowej od wirginalistów i klawesynistów francuskich do kompozytorów współczesnych; 6. recital poświęcony był Chopinowi, zaś program 7. recitalu wypełniły w połowie utwory Chopina oraz utwory kompozytorów rosyjskich: M. Glinki, M. Bałakiriewa, C. Cui, N. Rimskiego-Korsakowa, A. Ladowa, P. Czajkowskiego, kompozycje Rubinsteina i jego brata Nikołaja. Cykl 7 koncertów historycznych stał się sensacją sezonu 1885/86; Rubinstein prezentował go w Berlinie, Wiedniu, Petersburgu, Moskwie, Lipsku, Paryżu i Londynie oraz w wersji skróconej w Pradze, Dreźnie i Brukseli.

Od X 1871 do IV 1872 był dyrektorem artystycznym Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu (po nim stanowisko to objął J. Brahms). Prowadził także koncerty muzyki rosyjskiej z udziałem H. Wieniawskiego na Międzynarodowej Wystawie w Paryżu (1878), koncerty Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego w Petersburgu (1875, 1881, 1882–83), dyrygował premierowymi przedstawieniami swoich kolejnych oper w Berlinie (Die Maccabäer 1875), Hamburgu (Sulamith 1883) i Petersburgu (Die Maccabäer 1877, Kupiec Kałasznikow 1880, Neron 1884).

W latach 1887–91 Rubinstein ponownie piastował stanowisko dyrektora konserwatorium w Petersburgu. Wystąpił wówczas, także na łamach prasy, z projektami dotyczącymi organizacji sieci konserwatoriów w Rosji, wychowania muzycznego w szkołach powszechnych i upowszechnienia muzycznych w formie ogólnodostępnych koncertów symfonicznych i przedstawień operowych. Niektóre z tych zamysłów sam zrealizował. Nawiązując do koncertów historycznych, przedstawił w Petersburgu na przełomie 1886/87 cykl historycznych koncertów symfonicznych z 10 różnymi programami, prowadząc jednocześnie w tym i następnym sezonie kurs historii literatury fortepianowej, na który złożyło się 58 publicznych wykładów, ilustrowanych własnymi wykonaniami omawianych utworów. Zorganizował też i zainaugurował jako dyrygent cykl 16 bezpłatnych koncertów symfonicznych w sezonie 1889/90. W VIII 1890 powołał do życia według własnego projektu i finansował z własnych środków Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny i Kompozytorski. O prestiżowym sukcesie tego przedsięwzięcia znanego p.n. Konkursu im. Antona Rubinsteina świadczą nazwiska jego zwycięzców: F. Busoni (1890), H. Melcer-Szczawiński (za I Koncert fortepianowy e-moll, 1895), N. Medtner (1900), W. Backhaus (1905), A. Hoehn i Artur Rubinstein (1910). W 1891 Anton Rubinstein zrezygnował z pracy w konserwatorium i osiadł w Dreźnie, dzieląc czas na pracę twórczą, prywatne nauczanie (w latach 1892–94 jego uczniem był J. Hofman, 1893–94 K. Jaczynowska) i sporadyczne występy w Niemczech i innych krajach europejskich. W maju 1894 powrócił do Rosji.

Na ocenie dokonań Rubinsteina zaciążyły kryteria ideologiczne. Widziano w nim przede wszystkim przeciwnika ideowego kompozytorów rosyjskiej szkoły narodowej, z którymi wszedł w ostry spór jako autor polemicznych artykułów. Konflikt ten, jakkolwiek zdynamizował życie muzyczne Petersburga, nie rozgrywał się na płaszczyźnie merytorycznej, lecz głównie miał charakter ataków personalnych. Anton Rubinstein uważany był za kompozytora pozbawionego talentu i smaku artystycznego (N. Rimski-Korsakow Kronika mojego życia muzycznego), wygłaszano w prasie niepochlebne opinie o jego działalności dyrygenckiej (A. Sierow), wyszydzano instytucje muzyczne, które stworzył (C. Cui). Pomniejszano nawet jego talent pianistyczny, podnosząc walory sztuki wykonawczej brata Nikołaja (M. Bałakiriew). Osią sporu była pedagogiczna działalność Antona Rubinsteina w Konserwatorium Petersburskim. Musorgski nazwał ją „obskurancką, szkolarską tresurą profesorów w antymuzycznych togach” i przeciwstawił jej „swobodne zrzeszenie bratających się ze sztuką”, za jakie uważał Bezpłatną Szkołę Muzyczną Bałakiriewa i G. Łomakina (list do Bałakiriewa z 11 III 1862). Na początku następnej dekady obie strony szukały zbliżenia. Punktem zwrotnym stało się spotkanie w domu W. Stasowa, gdzie Rubinstein przedstawił operę Demon. U Musorgskiego pojawiła się zaskakująca zmiana tonu; zamiast „tępogłowego hierarchy, Dubinsteina”, jak go nazywał w korespondencji z Bałakiriewem, zobaczył „miłego Rubina, żarliwego, niezwykłego artystę o zniewalającym uroku” (list do W. Stasowa z 11 IX 1871). Z czasem zaczęto zdawać sobie sprawę, że profesjonalizacja rosyjskiego życia muzycznego jest niezbędna. Utworzone przez Rubinsteina Rosyjskie Towarzystwo Muzyczne, sezony koncertowe i konserwatorium w Petersburgu, które zapoczątkowały sieć towarzystw, orkiestr i uczelni regionalnych, miały fundamentalne znaczenie dla podniesienia poziomu kultury muzycznej w Rosji.

Podobnie pionierską rolę odegrała kompozytorska działalność Rubinsteina. Jest on autorem pierwszej rosyjskiej symfonii (F-dur 1850), czego nie uznano (C. Cui), dowodząc, że jest nią I Symfonia N. Rimskiego-Korsakowa (1865). Pomijano też fakt, że Rubinstein jest pierwszym rosyjskim twórcą symfonii programowej (II Symfonia C-dur „ Ocean” 1851) i poematów symfonicznych (Faust 1864, Iwan Groźny 1869, Don Kichot 1870), które wprowadziły do rosyjskiej muzyki programowej, preferującej pejzażowość i baśniowo-historyczny typ obrazowania, gatunek portretu muzycznego. Wykonany 2 XI 1869 pod batutą Bałakiriewa Iwan Groźny, utrzymany w formie sonatowej, był jedynym utworem, który zyskał aprobatę w kręgu Potężnej Gromadki. Don Kichot, z szeregiem scen humorystycznych, wariacyjnie przetworzonych i efektownie instrumentowanych, wyprzedza poemat R. Straussa. Spośród 6 symfonii Rubinsteina najważniejsza jest II Symfonia „Ocean”, rozbudowywana latami z cyklu 4-częściowego (1851), poprzez wersję 6-częściową (1863) do monumentalnej 7-częściowej alegorycznej kompozycji (1880), której tematem jest zwycięska (w finale) walka człowieka z żywiołem. Czajkowski w recenzji uznał, że części dodane naruszyły równowagę formy sonatowej, był jednak pod wrażeniem części 1, chwaląc ją za „natchnienie, piękno i mistrzowski rozmach”. Symfonia „Ocean” i jej „rosyjska wodna mitologia” (W. Stasow) nie pozostała w muzyce rosyjskiej bez echa; przyczyniła się m.in. do powstania poematu Sadko Rimskiego-Korsakowa.

Anton Rubinstein położył także zasługi jako kompozytor, wykonawca i propagator muzyki kameralnej w Rosji. Nieliczne utwory poprzedników (D. Bortnianski, A. Alabjew, M. Glinka) nie stworzyły tradycji w tym zakresie. W jego twórczości kameralnej (35 utworów), obejmującej niemal wszystkie gatunki muzyki kameralnej (od tria fortepianowego po oktet), można odnaleźć wzorce formalne i stylistyczne zaczerpnięte z utworów kameralnych Beethovena, Mendelssohna i Schumanna. Ten obfity dorobek, mimo wielu niedostatków artystycznych, typowych dla całej twórczości Rubinsteina (banalne rozwiązania melodyczne i harmoniczne, pusta figuracyjność i emfaza), stał się punktem wyjścia dla P. Czajkowskiego, S. Taniejewa i innych kompozytorów rosyjskich. Wiele kameralnych utworów Rubinsteina zdobyło uznanie i weszło do repertuaru wybitnych wykonawców, m.in. F. Davida, H. Wieniawskiego (II Sonata skrzypcowa a-moll) i H. von Bülowa, który po berlińskim wykonaniu III Tria fortepianowego B-dur poświęcił mu artykuł w „Neue Zeitschrift für Musik” (1858). Pogłębionym wyrazem muzycznym i mistrzowskim opanowaniem techniki kompozytorskiej odznaczają się Kwintet smyczkowy op. 59, Kwintet fortepianowy op. 99 i ostatnie tria fortepianowe op. 85 i 108.

Dużym powodzeniem cieszyła się twórczość pieśniarska Rubinsteina, rozpowszechniona w licznych wydaniach rosyjskich, niemieckich i francuskich. Jej oddźwięk odkrywano nie tylko w liryce wokalnej Czajkowskiego, a w jednej z arii z opery Jolanta nawet „bezwstydne zapożyczenie” (Rimski-Korsakow – Letopis), lecz także u kompozytorów nierosyjskich, R. Straussa i E. Pankiewicza. W pieśniach do słów poetów rosyjskich czerpał Rubinstein z zasobu środków tradycji miejscowej, wykorzystując m.in. właściwości intonacyjne rosyjskiego folkloru miejskiego. Niektóre z tych utworów zyskały dużą popularność (np. Pierstienieczek do sł. Kolcowa, Żełanije do słów Lermontowa). W baśniach do słów Krylowa, zapowiadających satyryczne pieśni Dargomyżskiego, dominuje humorystyczne ujęcie tematu z użyciem środków naśladowczych, imitujących głosy bajkowych postaci – słowika, kukułki, osła oraz grę dyletanckich muzyków. Liczne pieśni do tekstów niemieckich, zwłaszcza do słów Heinego, pozostają w kręgu stylistyki Schumanna. Wyjątkiem są cenione przez Liszta pieśni perskie do słów mirzy Szaffiego; ich egzotyczny koloryt dźwiękowy, choć daleki od oryginału, bo odwołujący się do znanej Rubinsteinowi z dzieciństwa muzyki mołdawskiej, stanowił liczący się krok w orientalizacji smaku artystyczny w muzyce XIX w.

Z 18 oper Antona Rubinsteina – religijnych (Wieża Babel, Mojżesz, Chrystus), historycznych (Kulikowska bitwa, Machabeusze, Neron), rodzajowych (Kupiec Kałasznikow, Sybirscy myśliwi), lirycznych (Feramors) i komediowych (Fomka-duraczok, Wśród zbójców, Papuga) – jedynie Demon (wystawienie 1875) utrzymał się w repertuarze teatrów operowych, osiągając w 1884 setne przedstawienie w Teatrze Maryjskim w Petersburgu. Na artystyczny sukces Demona –  poza sugestywną siłą poematu Lermontowa – złożył się konflikt dramatyczny dobrze zarysowanych postaci scenicznych, zarówno w planie psychologicznym jak i symbolicznym, dekoratywna muzyka odzwierciedlająca koloryt kaukaski w scenach tanecznych (akt I i III) i chóralnych (Chodim my k Aragwie swietłoj, marsz karawany Noczeńka tiomnaja w akcie I) oraz sceny solowe, mocno osadzone w tradycji rosyjskiej liryki wokalnej. Po raz pierwszy na szerszą skalę czerpał Rubinstein z zasobu pieśni i tańców gruzińskich, wykorzystując melizmatykę w kształtowaniu melodyki instrumentalnej oraz zwroty skalowe z obniżonym II stopniem i podwyższonym IV stopniem w przenikających się tetrachordach. Nie bez znaczenia dla recepcji tej opery były wybitne kreacje T. Ruffa (któremu w Rosji partnerowała J. Korolewicz-Waydowa w roli Tamary) i F. Szalapina w roli tytułowej Wznowienie Demona krytyka przyjęła jako rosyjskie „święto sztuki” (J. Engel, „Russkije wiedomosti” z 20 I 1904), podnosząc to dzieło do rangi opery narodowej. Nie przyjęły się natomiast „opery sakralne”, mające formę hybrydyczną; wystawiano je w wersji scenicznej i koncertowej jako utwory oratoryjne bez partii narratora. Prototypem stało się oratorium Rubinsteina Raj utracony (Das verlorene Paradies), wykonane przez Liszta w Weimarze (1858) i wystawione w Düsseldorfie (1875). Kolejne utwory tego typu, określane przez Rubinsteina jako „geistliche Oper” (Wieża Babel, Mojżesz, Chrystus) i „biblisches Bühnenspiel” (Sulamitka), wyrosły ze sprzeciwu wobec teatru Wagnerowskiego i jego germańskiej mitologii. Rubinstein nosił się nawet z zamiarem wzniesienia „teatru biblijnego”, który stałby się przeciwwagą dla festiwali w Bayreuth. W sensie artystycznym był to koncept chybiony: „opery sakralne” odwoływały się w sposób eklektyczny do „grand opéra” (Meyerbeer), oratoriów Händla i Mendelssohna (polifoniczne sceny chóralne) oraz „tendencji katolickiej” i refleksyjnego tonu oratoriów Liszta, którego Christus został 31 XII 1871 wykonany pod batutą Rubinsteina w Wiedniu.

Domeną twórczości Rubinsteina była muzyka fortepianowa, związana ściśle z jego działalnością wykonawczą. Uprawiał wszystkie gatunki – m.in. koncerty, sonaty, suity, fantazje, etiudy, preludia i fugi, wariacje, scherza, impromptus, kaprysy, serenady, nokturny, barkarole, formy taneczne (m.in. mazurki, polonezy, walce, krakowiak) oraz miniatury (z najbardziej popularną Melodią F-dur) i utwory charakterystyczne, łączone także w wieloczęściowe cykle. Mimo koncesji na rzecz odbiorców z kręgów dworskich i mieszczańskich (Akrostychy, Bal, Album de Peterhof, Soirées à Saint-Pétersbourg, Miscellanées), faktura utworów Rubinsteina, wolumen brzmienia, kontrasty dynamiczne, środki harmoniczne i wyrazowe, szerokie łuki tematów kształtowane były po raz pierwszy w muzyce rosyjskiej, komponowanej dotychczas dla domowego muzykowania, z myślą o estradach dużych sal koncertowych. Z tego zasobu środków fakturalnych i formuł melodyczno-harmonicznych korzystali m.in. P. Czajkowski, S. Taniejew, S. Rachmaninow, L. Janáček (Dumka c-moll). Rubinstein komponował – jak podkreślano – „zbyt wiele i zbyt szybko”. Spowodowane tym niedostatki kompozycyjne widoczne są także w jego muzyce fortepianowej, zwłaszcza w sonatach i koncertach, które mają często charakter improwizacyjny, ze szkodą dla dramaturgicznego rozwoju dużej formy. Z 5 numerowanych koncertów fortepianowych wykonuje się jedynie IV Koncert d-moll, którego część 1. według Paderewskiego (Pamiętniki) jest „skończonym arcydziełem”.

Niekwestionowaną pozycję zajmuje Anton Rubinstein jako wykonawca, zgodnie nazywany największym – obok Liszta –  pianistą XIX w. Już jako „cudowne dziecko” zachwycał artystycznymi walorami swojej gry, „palcami lekkimi jak puch, a przy tym męską siłą” (Aus Moscheles Leben, t. 2, Lipsk 1873). W latach dojrzałych jego gra – w opinii m.in. I.J. Paderewskiego, J. Zarębskiego, A. Michałowskiego, L. Janáčka – wywierała „wstrząsające wrażenie”. Budził podziw nie tylko olśniewającą techniką i żywiołową siłą, lecz także poetycznością i wielką śpiewnością gry, „fortepianowym bel canto”, które wypracował inspirując się sztuką wokalną G.B. Rubiniego. Szczególne miejsce w programach koncertów Rubinsteina zajmował Chopin. Zdaniem A. Sołowcowa jego interpretacja Sonaty b-moll nosiła znamiona „wielkiego fresku o potężnych porywach, z tytanicznym patosem”, lecz i z kantylenowymi epizodami o takiej wyrazistości, „jakiej być może nikt oprócz niego nie osiągał” (Chopin, Moskwa 1949).

Literatura: S. Droucker Erinnerungen an Anton Rubinstein, Lipsk 1904; N. Findeisen Anton Grigorjewicz Rubinstein. Oczerkjego żyzni i muzykalnoj diejatielnosti, Moskwa 1907; A. Hervey Rubinstein, Londyn 1913, 2. wyd. 1922; C. Preiss Anton Rubinsteins pianistische Bedeutung, Lipsk 1914; I. Glebow (B. Asafjew) Anton Grigorjewicz Rubinstein w jego muzykalnoj diejatielnosti i otzywach sowriemiennikow (1829–1929), Moskwa 1929; A. Aleksiejew Anton Rubinstein, Moskwa 1945; B. Asafjew Anton Grigorjewicz Rubinstein, „Sowietskaja Muzyka” 1946 nr 6; Anton Grigorjewicz Rubinstein Izbrannyjepisma, wyd. L. Barenbojm, Moskwa 1954; L. Barenbojm Anton Grigorjewicz Rubinstein. Żyzń, artisticzeskij put’, tworczestwo, muzykalno-obszczestwien-naja diejatielnost’, 2 t., Leningrad 1957–62 (w t. 1. nowe wyd. rosyjskiej autobiografii Rubinsteina); Na urokach Antona Rubinsteina, red. L. Barenbojm, Moskwa 1964; Anton Rubinstein. Litieraturnoje nasledije, red. L. Barenbojm, 2 t., Moskwa 1983–86; J. Norris The Piano Concertos of Anton Rubinstein, The Music Review” XLVI, 1984; Anton Grigorjewicz Rubinstein. Sbornik statiej, red. T. Choprowa, St. Petersburg 1997; L. Sitsky Anton Rubinstein. An Annotated Catalogue of Piano Works and Biography, Westport (Connecticut) 1998.

Kompozycje i prace

Kompozycje

wydawcy pierwodruków: Bernard, Bessel – Petersburg; B & B, Schlesinger, Simrock – Berlin; B & H, Hofmeister, Kahnt, Kistner, Peters, Schuberth, Senff, Siegel – Lipsk; Gresser, Jurgenson – Moskwa; Cranz, Haslinger, Lewy, Schreiber, Spina – Wiedeń; Rózsavölgyi – Peszt; Schloss – Kolonia; Schott – Moguncja

Instrumentalne:

orkiestrowe:         

I Symfonia F-dur, op. 40, 1850, pierwodr. 1858 Kahnt

II Symfonia C-dur „Ocean”, op. 42, 1. wersja 4-częściowa, 1851, pierwodr. 1857 Senff, 2. wersja 6-częściowa, 1863, pierwodr. 1864 Senff, 3. wersja 7-częściowa, 1880, 1882 Senff

III Symfonia, 1. wersja B-dur, wycofana (cz. 1. została wyd. jako Uwertura koncertowa B-dur op. 60, cz. 2. Andante D-dur i 3. Scherzo F-dur, A. R. włączył do 2. wersji Symfonii „Ocean”.) , 1853, 2. wersja A-dur, op. 56, 1854–55, pierwodr.  1861 Schuberth

IV Symfonia d-moll „Dramatyczna”, op. 95, 1874, pierwodr. 1875 Senff

V Symfonia g-moll „Rosyjska”, op. 107, 1880, pierwodr. 1881 Senff

VI Symfonia a-moll , op. 111, 1886, pierwodr. 1886 Senff

Faust, poemat symfoniczny wg J.W. Goethego, op. 68, 1864 (?), pierwodr. 1864 Siegel

Iwan IV Groznyj / Iwan IV der Grausame, poemat symfoniczny wg L.A. Meja, op. 79, 1869, pierwodr. 1869 B & B

Don Quichote, poemat symfoniczny wg M. de Cervantesa, op. 87, 1870, pierwodr. 1871 Senff

Rossija, poemat symfoniczny, 1882, pierwodr. 1882 Jurgenson

Uwertura koncertowa B-dur, op. 60, 1853, pierwodr. 1861 Senff

Torżestwiennaja uwiertiura, 1854

Ouverture triomphale, op. 43, 1855, pierwodr. 1860 Schott

Antonius et Cléopatre, uwertura, op. 116, 1890, pierwodr. 1890 Senff

Ouverture solennelle, na otwarcie nowego budynku konserwatorium w Petersburgu, 1894, pierwodr. bez roku wydania  Jurgenson

Suita Es-dur, op. 119, 1894, pierwodr. 1894 Senff

Fantasia eroica, op. 110, 1884, pierwodr. 1885 Senff

na instrument solo i orkiestrę:

Koncert fortepianowy, tylko 1-częściowy, 1847

Koncert fortepianowy C-dur, 1849

Koncert fortepianowy d-moll (1856 przeinstrumentowany i wyd. jako Oktet d-moll op. 9), 1849

I Koncert fortepianowy e-moll, op. 25, 1850, pierwodr. 1858 Peters

II Koncert fortepianowy F-dur, op. 35, 1851, pierwodr. 1858 Cranz

III Koncert fortepianowy G-dur, op. 45, 1853–54, pierwodr. 1858 B&B

Koncert skrzypcowy G-dur, op. 46, 1857, pierwodr. 1859 Peters

I Koncert wiolonczelowy a-moll, op. 65, 1864, pierwodr. 1864 Senff

IV Koncert fortepianowy d-moll, op. 70, 1864, pierwodr. 1866 Senff

Fantazja C-dur na fortepian i orkiestrę, op. 84, 1869, 1870, pierwodr. Senff (wyciąg fortepianowy)

Romance et Caprice na skrzypce i orkiestrę, op. 86, 1870, pierwodr. 1871 Senff

V Koncert fortepianowy Es-dur, op. 94, 1874, pierwodr. 1875 Senff

II Koncert wiolonczelowy d-moll, op. 96, 1874, pierwodr. 1875 Senff (wyciąg fortepianowy)

Caprice russe c-moll na fortepian i orkiestrę, op. 102, 1878, pierwodr. 1879 Jurgenson

Konzertstück As-dur na fortepian i orkiestrę, op. 113, 1889, pierwodr. 1889 Senff

kameralne:

Oktet d-moll na fortepian, skrzypce, altówkę, wiolonczelę, kontrabas, flet, klarnet i róg (zob. Koncert fortepianowy d-moll), op. 9, 1856, pierwodr. 1856 Peters

Sekstet smyczkowy D-dur, op. 97, 1876, pierwodr. 1877 Senff

Kwintet F-dur na fortepian, flet, klarnet, fagot i róg, op. 55, 1855 (?), pierwodr. 1860 Schuberth, wersja zewid. 1860

Kwintet smyczkowy F-dur, op. 59, 1859, pierwodr. 1861 Senff

Kwintet fortepianowy g-moll, op. 99, 1876, pierwodr. 1876 Senff

3 kwartety smyczkowe: I G-dur, II c-moll, III F-dur, op. 17, 1852-53, pierwodr. 1855 B & H

3 kwartety smyczkowe: IV E-dur, V B-dur, VI D-dur, op. 47, 1856, pierwodr. 1857 B & H

Kwartet fortepianowy C-dur, op. 66, 1864 (?), pierwodr. 1864 Senff

VII Kwartet smyczkowy g-moll, op. 90 nr 1, 1871, pierwodr. 1871 Simrock

VIII Kwartet smyczkowy e-moll, op. 90 nr 2, 1871, wersja zrewid. 1892, pierwodr. 1892 Senff

IX Kwartet smyczkowy As-dur, op. 106 nr 1, 1880, pierwodr. 1881 Senff

X Kwartet smyczkowy f-moll, op. 106 nr 2, 1880, pierwodr. 1881 Senff, wersja zrewid. 1892 Simrock

I Trio fortepianowe F-dur, op. 15 nr l, 1851, pierwodr. 1855 Hofmeister

II Trio fortepianowe g-moll, op. 15 nr 2, 1851 (?), pierwodr. 1857 Hofmeister

III Trio fortepianowe B-dur, op. 52, 1857, pierwodr. 1857 Senff

IV Trio fortepianowe A-dur, op. 85, 1870, pierwodr. 1871 Schreiber

V Trio fortepianowe c-moll, op. 108, 1883, pierwodr. 1883 Senff

Grand duo, z H. Vieuxtemps, na skrzypce i fortepian, na tematy z opery Prorok G. Meyerbeera, 1849, pierwodr. [przed 1852] Schott

I Sonata G-dur na skrzypce i fortepian, op. 13, 1851, pierwodr. 1856 Peters

I Sonata D-dur na wiolonczelę i fortepian, op. 18, 1852, pierwodr. 1855 B & H

II Sonata a-moll na skrzypce i fortepian, op. 19, 1853, pierwodr. 1858 B & H

9 Characterstücke: 3 utwory na skrzypce i fortepian, 3 utwory na altówkę i fortepian, 3 utwory na wiolonczelę i fortepian, op. 11, 1854, pierwodr. 1856 Schuberth

Sonata f-moll na altówkę i fortepian, op. 49, 1855, pierwodr. 1857 B & H

II Sonata G-dur na wiolonczelę i fortepian, op. 39, 1857 (?), pierwodr. 1857 B & H

III Sonata h-moll na skrzypce i fortepian, op. 98, 1876, pierwodr. 1877 Senff

fortepianowe:

Ondine, etiuda, op. 1 (numeracja opusu później pominięta), 1842, pierwodr. 1843 Schlesinger

4 Polki, 1843–44, pierwodr. [1843–44] Gresser

Wnutriennyje golosa / Voix intérieures, z. I: 1. Narodnaja  piesnia / Volkslied, 2. Rêverie, 3. Impromptu, z. II 1849–50, niewydane, op. 8 (numeracja opusu później pominięta), 1847 (?), pierwodr. Wiedeń 1847

Piesnia moriaka, 1847

I Sonata E-dur, op. 12, 1848–54 (?), pierwodr. [przed 1858] Peters

II Sonata c-moll, op. 20, 1848–54 (?), pierwodr. 1855 B & H

2 nocturnes: 1. F-dur, 2. G-dur, op. 10 (numeracja opusu później pominięta), 1848, pierwodr. 1848 Haslinger

Tarantella h-moll, op. 6, 1848, pierwodr. [przed 1854] Spina

Impromptu-Caprice a-moll, op. 7, ok. 1848-54, pierwodr. [przed 1856] Spina

Euphémie-Polka, 1849, pierwodr. Petersburg 1849

6 études: 1. F-dur, 2. C-dur, 3. cis-moll, 4. Es-dur, F-dur, 6. G-dur, op. 23, 1849-50, pierwodr. [przed 1861] Peters

2 fantaisies russes /Fantazii na russkije narodnyje piesni: Wniz po matuszkie po Wołgie, 2. Łuczinuszka, op. 2, 1850, pierwodr. [przed 1854] Spina

Trot de cavalerie / Kawalerijskaja ryś, 1850, pierwodr. b.r. Gresser

2 marches funèbres, op. 29, 1851, pierwodr. bez roku wydania Kistner, 1. f-moll „K pochoronam artista” [pamięci A.E. Warłamowa], 2. c-moll„K pochoronam gieroja” 1856

2 melodie: 1. F-dur, 2. H-dur , op. 3, 1852, pierwodr. 1852 Bernard

3 danses polonaises: 1. Polonaise c-moll, 2. Cracovienne Es-dur, 3. Mazurka E-dur, op. 5, 1852, pierwodr. 1852 Spina

2 morceaux, op. 30, 1852, pierwodr. bez roku wydania Kistner, 1. Barkarola f-moll, Allegro appassionato d-moll 1856

Maria-polka, 1853

Kamiennyj ostrow, album de 24 portraits, op. 10, 1853-54 (?), przedr. 1855 Schott

Mazourka-Fantaisie G-dur, op. 4, 1854 (?), przedr. Wiedeń [przed 1858]

Le bal, fantazja: 1. „Impatience” B-dur, 2. Polonaise Es-dur, 3. Contredanse C-dur, 4. Valse As-dur, 5. Intermezzo F-dur, 6. Polka Es-dur, 7. Polka-Mazurka F-dur, 8. Mazurka D-dur, 9. Galop H-dur, 10. „Le rêve” B-dur, op. 14, 1854, pierwodruk [przed 1858] B & B

Préludes: 1. As-dur, 2. f-moll, 3. E-dur, 4. h-moll, 5. G-dur, 6. c-moll, op. 24, 1854, prawyk. 1854 Peters

2 morceaux: 1. Romance F-dur, 2. Impromptu a-moll, op. 26, 1854–58, pierwodr. bez roku wydania Schreiber

3 morceaux: 1. Impromptu F-dur, 2. Berceuse D-dur, 3. Sérénade espagnole g-moll, op. 16, 1855, pierwodr. 1855 Hofmeister

3 caprices: 1. Fis-dur, 2. D-dur, 3. Es-dur, op. 21, 1855, pierwodr. 1855 B & H

3 Serenaden: 1. F-dur, 2. g-moll, 3. Es-dur, op. 22, 1855, pierwodr. 1855 B & H

Suita: 1. Preludium D-dur, 2. Menuet Es-dur, 3. Gigue G-dur, 4. Sarabanda h-moll, 5. Gawot Fis-dur, 6. Passacaglia A-dur, 7. Allemande E-dur, 8. Courante a-moll, 9. Passepied F-dur, 10. Bourrée D-dur, op. 38, 1855, pierwodr. 1856 Schott

III Sonata F-dur, op. 41, 1855, pierwodr. 1856 B & H

Akrostych I „Laura”(L: F-dur, A: g-moll, U: B-dur, R: d-moll, A: F-dur), op. 37, 1856, pierwodr. [1856] Spina

2 morceaux: 1. Nocturne Ges-dur, 2. Caprice Es-dur, op. 28, 1856, pierwodr. [1856] Spina

6 fugues en style libre avec Préludes: 1. As-dur, 2. f-moll, 3. E-dur, 4. h-moll, 5. G-dur, 6. c-moll, op. 53, 1856 (?), pierwodr. 1857 Peters

6 morceaux: 1. Mélancolie g-moll, 2. Enjouement B-dur, 3. Rêverie a-moll, 4. Caprice Des-dur, 5. Passion F-dur, 6. Coquetterie B-dur, op. 51, 1857, pierwodr. 1857 Senff

II Barkarola a-moll, 1857, pierwodr. bez roku wydania Schreiber, także wersja na orkiestrę

III Barkarola g-moll, op. 50 [a], 1857–58, pierwodr. bez roku wydania Kahnt

Fantaisie sur des mélodies hongroises, 1858, pierwodr. bez roku wydania Rózsavölgyi

Soirées à Saint-Pétersbourg: 1. Romance Es-dur, 2. Scherzo a-moll, 3. Preghiera B-dur, 4. Impromptu G-dur, 5. Nocturne F-dur, 6. Appassionata h-moll, op. 44, 1860 (?),pierwodr. bez roku wydania Bessel

Album de Peterhof: 1. Souvenir C-dur, 2. Aubade Es-dur, 3. Marche funèbre g-moll, 4. Impromptu Es-dur, 5. Rêverie d-moll, 6. Caprice russe F-dur, 7. Pensées fis-moll, 8. Nocturne G-dur, 9. Prélude d-moll, 10. Mazurka d-moll, 11. Romance B-dur, 12. Scherzo F-dur, op. 75, 1866, pierwodr. 1866 Senff

Fantasie e-moll, op. 77, 1866, pierwodr. 1867 Senff

5 morceaux: 1. Caprice As-dur, 2. Nocturne G-dur, 3. Scherzo a-moll, 4. Romance h-moll, 5. Toccata d-moll, op. 69, 1867 (?), pierwodr. 1867 Siegel

3 morceaux: 1. Nocturne As-dur, 2. Mazurka f-moll, 3. Scherzo Des-dur, op. 71, 1867 (?), pierwodr. 1867 Siegel

2 études: 1. C-dur „Auffalschen Noten”, 2. C-dur, 1867–68, pierwodr. bez roku wydania Senff

Album de danses populaires de différentes nations [1. Lezginka, 2. Czardasz, 3. Tarantella, 4. Mazurek, 5. Walc, 6. Taniec rosyjski i Trepak, 7. Polka], op. 82, 1868, pierwodr. 1868 B & B

Valse-Caprice Es-dur, 1870, 1870 Senff

6 études: 1. f-moll, 2. A-dur, 3. g-moll, 4. E-dur, 5. d-moll, 6. Es-dur, op. 81, 1870, pierwodr. 1870 B & B

IV Barkarola G-dur także wersja na orkiestrę, 1871 (?), pierwodr. bez roku wydania B & B

Variations sur le thème original G-dur, op. 88, 1871, pierwodr. 1871 Senff

Miscellanées, 9 zeszytów, m.in. V Barkarola a-moll, op. 93, 1872–73, pierwodr. 1873 Senff

IV Sonata a-moll, op. 100, 1877 (?), pierwodr. 1877 Senff

Sérénade russe h-moll (pour l’album Bellini), 1879, pierwodr. bez roku wydania Senff

6 morceaux: 1. Elegia d-moll, 2. Wariacje As-dur, 3. Etiuda C-dur, 4. VI Barkarola c-moll (także wersja na orkiestrę), 5. Impromptu G-dur, 6. Ballada a-moll, op. 104, 1882–85, 1882–85 B & B (autograf nr 1–3 w Bibliotece Śląskiej w Katowicach)

Soirées musicales: 1. Prélude a-moll, 2. Valse e-moll, 3. Nocturne F-dur, 4. Scherzo D-dur, 5. Impromptu G-dur, 6. Rêverie-Caprice g-moll, 7. Badinages, 8. Thème varié D-dur, 9. Etude Es-dur, op. 109, 1884, pierwodr. 1884 Senff

Bluette, 1885, pierwodr. bez roku wydania B & B

Akrostych II (5 utworów), op. 114, 1890, pierwodr. 1890 Senff

Valse As-dur, 1891, pierwodr. 1891 Senff

Souvenir de Dresde: 1. Simplicitas F-dur, 2. Appassionata c-moll, 3. Novellette A-dur, 4. Caprice C-dur, 5. Nocturne As-dur, 6. Polonaise Es-dur, op. 118, 1894, pierwodr. 1894 B & B

Polka C-dur, op. 121, 1894, pierwodr. bez roku wydania Jurgenson

kadencje do koncertów fortepianowych Mozarta (KV 466) i Beethovena (I–IV), 1861, pierwodr. bez roku wydania Schott

na fortepian na 4 ręce:

3 mélodies caractéristiques: 1. Chanson russe, 2. Nocturne sur l’eau, 3. La cataracte, op. 9 (numeracja opusu później pominięta), 1847, pierwodr. 1847 Haslinger

6 morceaux caractéristiques: 1. Nocturne E-dur, 2. Scherzo F-dur, 3. Barcarolle g-moll (w oprac, na 2 ręce wyd. jako III Barkarola), 4. Capriccio A-dur, 5. Berceuse h-moll, 6. Marche C-dur, op. 50, 1854–58, pierwodr. bez roku wydania Kahnt

Sonata D-dur, op. 89, 1870, pierwodr.1871 Senff

Bal costumé, suita (20 utworów) także wersja na orkiestrę, op. 103, 1877–79, 1879 B & B (autograf w Bibliotece Śląskiej w Katowicach)

na 2 fortepiany:

Fantasie f-moll, op. 73, 1864, pierwodr.1865 Senff

Wokalne i wokalno-instrumentalne:

pieśni na głos i fortepian:

Zuruf dus der Feme, op. 2 (numeracja opusu później pominięta), tekst E. Weiden, 1841–42, pierwodr. 1843 Schloss

Comment disaient-ils, op. 3 (numeracja opusu później pominięta), tekst V. Hugo, 1844, pierwodr. 1844 Gresser

Molitwa, op. 4 (numeracja opusu później pominięta), tekst M. Lermontow, 1844, pierwodr. 1844 Gresser

Sołowiej, op. 5 (numeracja opusu później pominięta), 1844, pierwodr. 1844 Gresser

Żaworonok, op. 6 (numeracja opusu później pominięta), 1844, pierwodr. 1844 Gresser

Cziżyk, tekst Grot, 1844, pierwodr. 1844 Gresser

Schwedisches Lied (Hommage à J. Lind) także wersja na fortepian, op. 7 (numeracja opusu później pominięta), 1846, pierwodr. 1846 Schlesinger

Schnaderhüpfel (6 pieśni żartobliwych), op. 1, tekst R. Löwenstein, 1848, pierwodr. Wiedeń b.r.

Łastoczka, tekst M. Suchanow, 1849, pierwodr. Petersburg 1849

Nie biejsia triewożno w grudi, tekst. A. Połowcew, 1849, pierwodr. Petersburg 1849

9 Lieder, op. 27, tekst A. Kolcow, tłum. A. v. Viedert, 1849, pierwodr. bez roku wydania Lewy

12 Lieder , op. 36, tekst M. Lermontow, A. Puszkin, M. Woskriesenski, E. Rostopczina, tłum. F.  Bodenstedt, 1849–51, pierwodr. bez roku wydania Spina

6 Basien Krylowa, op. 64, tekst I. Kryłow, 1849–50, pierwodr. 1851 Bernard

6 Lieder (aus dem Russischen), op. 8, tekst W. Żukowski, M. Lermontow, D. Dawydow, 1850, pierwodr. [przed 1857] Senff

Wozwraszczenije, tekst Meri, 1854,  pierwodr. bez roku wydania Jurgenson

12 Lieder des Mirza Schaffy (Persische Lieder), op. 34, tekst mirza Szaffi Wazech, tłum. F. Bodenstedt, 1854, pierwodr. 1855 Kistner

6 Lieder, op. 32, tekst H. Heine, 1856 (?), pierwodr. 1856 Kistner

6 Lieder, op. 33, tekst L. Uhland, A. Hoffmann von Fallersleben, S. Mosenthal, 1856 (?), pierwodr. 1856 Kistner

6 Lieder, op. 37, tekst H. Heine, E. Geibel, J.W. Goethe, 1864 (?), pierwodr. 1864 Senff

6 Lieder, op. 72, tekst G. Boddien, Th. Storm, K. Lemke, 1864 (?), pierwodr. 1864 Senff

6 Lieder, op. 76, tekst J. Eichendorff, N. Lenau, E. Geibel, 1867 (?), pierwodr. 1867 Senff

12 Lieder , op. 78, tekst M. Lermontow, A. Puszkin i in., tłum. W. Osterwald,1867, pierwodr. 1868 Senff

10 Lieder , op. 83, tekst angielski, francuski i włoski, 1869, pierwodr. 1870 B & B

6 Lieder, tekst niemiecki, 1874–75, pierwodr. 1875 Senff

12 Lieder und Gesänge, op. 101, tekst A.K. Tołstoj             1877        pierwodr. 1877 Senff

10 Serbische Lieder, op. 105, tekst V. Karadžić, 1877, pierwodr. 1877B&B

Chanson d’amour, tekst V. Hugo, 1879, pierwodr. Lipsk 1879

Fatme, tekst F. Dahn, 1881, pierwodr. 1881 Senff

4 Lieder, tekst niemiecki, 1881, pierwodr. 1881 B & B

Mädchens Abendgedanken, tekst Fischer, 1882, pierwodr. 1882 B & B

Wiesiennij wieczer, tekst I. Turgieniew, 1885, pierwodr. Lipsk 1885

10 Lieder , op. 115, tekst niemiecki, 1890, pierwodr. 1890 Senff

Das begrabene Lied, ballada, tekst F. Baumbach, 1890, pierwodr. 1891 Senff

2 pieśni: 1. Osień, 2. Zierkało, tekst D. Eristovi, 1891, pierwodr. bez roku wydania Jurgenson

Ballada („Pieried wojewodo] mołcza on stoit”), tekst I. Turgieniew, 1891, pierwodr. Lipsk 1891

O ditia, żywoje sierdce, tekst D. Mereżkowski, 1891, pierwodr. Lipsk 1891

Sierienada, tekst N. Minski, 1891, pierwodr. Lipsk 1891

6 Lieder, tekst rosyjski, 1891, pierwodr. 1891 Senff

Ja na tiebia głażu, tekst rosyjski, 1893, pierwodr. bez roku wydania Jurgenson

Wo wird einst des Wandermüden, tekst H. Heine, 1893, 1893 Senff

pieśni na 2 głosy i fortepian:

12 Lieder op. 48, tekst M. Lermontow, A. Puszkin, D. Dawydow, I. Dmitrijew, W. Żukowski, A. Delwig, N. Griekow, A. Kolcow, tłum. F. Bodenstedt, 1852 (?), pierwodr. Lipsk 1852

6 Duette op. 67, tekst E. Schultze, N. Lenau, L. Uhland, H. Heine, 1864 (?), pierwodr. 1864 Senff

Glück na sopran, tenor i fortepian, tekst F. Pachter 1890, pierwodr. Lipsk 1890

na chór a cappella :

Russkij chorowoj cerkownyj koncert, tekst liturgiczny, 1851

Molitwa pieried bitwoj na głos i chór a cappella, tekst A. Majkow, 1854

6 Gesänge na 4 głosy męskie , op. 31, tekst H. Heine, mirza Schafri Wazech (tłum. F. Bodenstedt), J.W. Goethe, L. Tieck, L. Uhland, 1854, pierwodr. 1856 Kistner

3 Lieder na chór męski, op. 61, tekst E. Geibel, N. Lenau, R. Löwenstein, 1861 (?), pierwodr. 1861 Schreiber

6 Gesänge na chór mieszany, op. 62, tekst A. Grün, E. Geibel, H. Heine, E. Mörike, M. Salis, 1861 (?), pierwodr. 1861 Schreiber

na głos(y) solowy(e), chór i orkiestrę / fortepian:

Das verlorene Paradies, oratorium, 3-aktowe, op. 54, tekst A. Schloenbach wg Paradise Lost J. Miltona, 1855–56, wykonanie koncertowe Weimar 1 III 1858, wyst. Düsseldorf 1875, pierwodr. 1860 Senff

E dunque vero?, scena i aria na sopran i orkiestrę, op. 58, tekst M. Pinto, 1861 (?), pierwodr. 1861 Schott

Die Nixe / Rusałka na alt, chór żeński i orkiestrę / fortepian, op. 63, tekst M. Lermontow, 1861 (?), pierwodr. 1861 Senff

Der Morgen / Utro, kantata na chór męski i orkiestrę, op. 74, teskt J. Polonski, 1866, pierwodr. 1867 Senff

Die Gedichte und das Requiem für Mignon na głosy solowe, kwartet męski i chór mieszany z towarzyszeniem fortepianu, op. 91, tekst J.W. Goethe (fragm. z Wilhelm Meisters Lehrjahre), 1872, pierwodr. 1872 Senff

Hekuba, aria na alt i orkiestrę, op. 92 nr 1, tekst L. Goldman, 1872 (?), pierwodr. 1872 Senff

Hagar in der Wüste, scena dramatyczna na alt, tenor, sopran chłopięcy i orkiestrę, op. 92 nr 2, tekst F. von Saar, 1872, pierwodr. 1872 Senff

Bacchisches Lied na bas, chór męski i fortepian, tekst A. Puszkin, 1879, pierwodr. 1879 Senff

Sceniczne:

opery:    

Kulikowskaja bitwa (Dmitrij Donskoj), 3-aktowa, libretto W.A. Sołłogub (akt 1. i 3.), W.R. Zotow (akt 2) wg dramatu W.A. Ozierowa Dmitrij Donskoj, 1849–50, praprem. Petersburg 30 (18) IV 1852 pierwodr. 1865 B & B              (tylko uwertura)

Sibirskije ochotniki / Die sibirischen Jäger, opera romantyczna, 1-aktowa, libretto A. Zeriebcow, 1852, praprem. Weimar 9 XI 1854, pierwodr. Lipsk 1893 (wyciąg fortepianowy)

Miest’ (Chadżi-Abrek), opera tragiczna, 1-aktowa, libretto A. Żemczużnikow wg poematu M. Lermontowa, 1852–53

Stieńka Razin, 3-aktowa, nieukończona, libretto M. Woskriesienski, 1852

Fomka-duraczok, opera komiczna, 1-aktowa, libretto M.Ł. Michajłow, 1853, praprem. Petersburg 12 V (30 IV) 1853

Die Kinder der Heide / Dieti stiepiej, 4-aktowa, libretto S. Mosenthal wg C. Becka, 1860, praprem. Wiedeń 23 II 1861, pierwodr. 1861 Senff (wyciąg fortepianowy)

Feramors, opera liryczna, 3-aktowa, libretto J. Rodenberg wg Lalla Rookh Th. Moore’a 1862, praprem. Drezno 24 II 1863, pierwodr. 1864 Senff (wyciąg fortepianowy)

Der Turm zu Babel, opera religijna, 1-aktowa, op. 80, libretto  J. Rodenberg, 1868–69 Królewiec 9 II 1870 (wyk. koncertowe), praprem. 1870 Senff

Demon, opera fantastyczna, 3-aktowa z prologiem, libretto P. Wiskowatow, A. Majkow wg poematu M. Lermontowa, 1871, praprem. Petersburg 25 (13) I 1875, Warszawa 1879 (premiera polska), pierwodr. 1876 Bessel

Die Maccabäer, 3-aktowa, libretto S. Mosenthal wg tragedii O. Ludwiga, 1872–74, praprem. Berlin 17 IV 1875, pierwodr. 1876 B & B

Neron, 4-aktowa, libretto J. Barbier, 1875–76, praprem. Hamburg 1XI 1879, pierwodr. 1884 Jurgenson

Kupiec Kałasznikow, 3-aktowa, N.I. Kulikow wg poematu M. Lermontowa, 1877–79, praprem. Petersburg 5 III (22 II) 1880, pierwodr. bez roku wydania Jurgenson

Sulamith, przedstawienie biblijne w 5 obrazach, libretto J. Rodenberg wg Pieśni nad pieśniami, 1882–83, praprem. Hamburg 8 XI 1883, pierwodr. 1884 B & B (autograf partytury w Bibliotece Narodowej)

Unter Räubern (Die Banditen), opera komiczna, 1-aktowa, libretto E. Wichert wg Voyage en Espagne Th. Gautiera, 1883, praprem. Hamburg 8 XI 1883, pierwodr. 1884 B & B (autograf w Bibliotece Śląskiej w Katowicach)

Der Papagei, opera komiczna, 1-aktowa, libretto H. Wittmann wg baśni perskiej, 1884 (?), praprem. Hamburg 11 XI 1884, pierwodr. 1884 Senff (wyciąg fortepianowy)

Moses, opera religijna w 8 obrazach, op. 112, libretto S. Mosenthal, 1887–89, praprem. Ryga 20 II 1894 (wyk. koncertowe), pierwodr. 1887–92 Senff

Goriusza, 4-aktowa, libretto D. Awierkijew wg własnej powieści Chmielewaja noczˊ, 1888, praprem. Petersburg 3 XII (21 XI) 1889, pierwodr. Jurgenson 1889 (wyciąg fortepianowy)

Christus, opera religijna, w 7 epizodach z prologiem i epilogiem, op. 117, libretto H.-A. Bulthaupt, 1893, praprem. Stuttgart 2 VI 1894 (wyk. koncertowe), Brema 25 V 1895 (wyst.) pierwodr. 1894 Senff (wyciąg fortepianowy)

Die Rebe / Winogradnaja łoza, balet, 1882, praprem. Berlin 1893, pierwodr. bez roku wydania Senff

Transkrypcje na fortepian:

L. van Beethoven: Marsz turecki z muzyki do sztuki Die Ruinen von Athen, 1848, pierwodr. 1849 Rózsavölgyi

G. Meyerbeer: uwertura do opery Ein Feldlager in Schlesien, 1849

L. van Beethoven: uwertura Egmont, 1868

Anton Rubinstein: uwertura do opery Demon, 1875

 

Prace:

Die Componisten Russlands, „Blätter für Musik, Theater und Kunst” 1855 nr 29, 33, 37

O muzykie w Rossii, „Wiek” 1861 nr 1

Die geistliche Oper, w: Vor den Coulissen, red. J. Lewinsky, t. 2, Berlin 1882, przedr. „Die Zukunft” 1894 nr 10

Ob izdanii klassikow, „Nuwiellist” 1883 nr 5 (przekł. na język rosyjski listu A. Rubinsteina do W. Senffa, opublikowanego w „Signale für die musikalische Welt” 1883 nr 32), nowe wyd. w: Rubinstein Anton Grigorjewicz Izbrannyje pisˊma, red. L. Barenbojm, Moskwa 1954

Wospominanija (1829–89), „Russkaja starina” 1889 nr 11, wyd. w języku angielskim pt. Autobiography of Anton Rubinstein 1829–89, tłum. A. Delano, Boston 1890, przedr. w «Studies in Music» XLII, Nowy Jork 1969, wyd. niemieckie pt. Erinnerungen aus 50 Jahren 1839–89, tłum. E. Kretschmann, Lipsk 1893, 2. wyd. 1895; Istorija litieratury fortiepiannoj muzyki. Kurs Antona Grigorjewicza Rubinsteina 1888–89, oprac. C. Cui, Petersburg 1889, Moskwa 2. wyd. 1911, wyd. niemieckie pt. Meister des Klaviers, tłum. M. Biessmiertny, Berlin 1899, nowe wyd. rosyjskie pt. Lekcii po istorii fortiepiannoj litieratury, oprac. L. Ginzburg, Moskwa 1974

Muzyka i jejo priedstawitieli. Razgowor o muzykie, Moskwa 1891, 2. wyd. 1921, wyd. w jęz. angielskim pt. A Conversation on Music. Music and its Masters, tłum. J.P. Morgan, Londyn 1891, Nowy Jork 1892, wyd. niemieckie pt. Die Musik und ihre Meister, Lipsk 4. wyd. 1892, wyd. francuskie pt. La Musique et ses représentants, tłum. M. Delines, Paryż 1892

Anton Rubinsteins Gedankenkorb / Korob mysiej, wyd. H. Wolff, Lipsk 1897, wyd. rosyjskie pt. Mysli i aforizmy, tłum. N. Strauch, Petersburg 1904, pt. Politika i rieligija, myśli Antona Grigorjewicza Rubinsteina, tłum. N. Strauch, Petersburg 1906, pt. Aforizmy Antona Grigorjewicza Rubinsteina, tłum. I. Ejges, „Sowietskaja Muzyka” 1941 nr 2